اهمیت نشست نخست وزیران کشورهای عضو شانگهای برای اقتصاد کشور

به گزارش راهبرد معاصر: بیست و دومین نشست نخست وزیران کشورهای عضو سازمان همکاری های شانگهای پنج شنبه چهارم آبان 1402 (26 اکتبر2023) به میزبانی بیشکک پایتخت قرقیزستان برگزار می شود. این نخستین نشست حضوری نخست وزیران پس از بحران جهانی کرونا است و همچنین نخستین نشست رسمی این سازمان است که ایران پس از تکمیل فرایند عضویت در آن به عنوان عضو اصلی حضور دارد.

عمده وظیفه نشست نخست وزیران حول محور همکاری های اقتصادی است و از آنجا که پیمان شانگهای از ابتدا بر اساس همکاری های امنیتی شکل گرفته، این نشست وظیفه راهبری همکاری های اقتصادی را برای رسیدن به همگرایی بیشتر بین کشورهای عضو بر عهده دارد.

در دو سال گذشته محمد مخبر به عنوان معاون اول رئیس جمهور ایران در نشست مجازی این اجلاس حضور داشته و سخنرانی کرده است.

درباره سازمان همکاری شانگهای

پیمان همکاری شانگهای ( گروه 5) در سال 1996 در ابتدا با هدف مبارزه به تهدیدات امنیتی جدید و با گردهمایی سران کشورهای روسیه، چین، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان تشکیل شد، از سال 2001 و با اضافه شدن ازبکستان به این پیمان و رسیدن تعداد اعضا به 6، سازمان همکاری شانگهای تاسیس شد. بعدها سازمان، مبارزه با تروریسم، جدایی طلبی و افراط گرایی را نیز در دستور کار خود قرار داد. هند و پاکستان از تابستان 2016 به عضویت کامل این سازمان درآمدند. مغولستان، افغانستان و بلاروس عضو ناظر این سازمان هستند. عضویت دائم ایران نیز بالاخره در سال جاری تکمیل و اعلام شد.

سازمان طی چند سال اخیر گسترش همکاری ها در بخش های اقتصادی از جمله انرژی، حمل و نقل و همکاری های بانکی را مدنظر قرار داده است.

اهمیت سازمان شانگهای

سازمان شانگهای دارای اهمیت ویژه ای است، دو قدرت بزرگ اقتصادی (چین و روسیه) و دارای حق وتو در شورای امنیت در سازمان در این سازمان حضور دارند. این دو کشور در خصوص تامین نیازهای منطقه توسط کشورهای منطقه و در جهت دور نگاه داشتن قدرت های فرامنطقه ای نگاه ویژه ای دارند.

یکی دیگر از مواردی که موجب اهمیت شانگهای شده این است که کشورهایی مهم در حوزه انرژی نفت و گاز مانند روسیه، ایران، ترکمنستان و قزاقستان و حوزه آب مانند تاجیکستان در آن حضور دارند.

اصولی که اعضای شانگهای از آن پیروی می کنند

کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای از اصولی همچون احترام متقابل به حاکمیت، استقلال، تمامیت ارضی کشورها؛ برابری همه کشورهای عضو؛ حل و فصل مسالمت آمیز اختلافات بین کشورهای عضو؛ عدم جهت گیری سازمان علیه سایر کشورها و سازمانهای بین المللی؛ جلوگیری از هرگونه اقدامات غیر قانونی علیه منافع سازمان و اجرای صادقانه تعهدات ناشی از منشور و اسناد سازمان پیروی می کنند که این اصول همکاری با این سازمان را بسیار دارای اهمیت کرده است.

تشکیلات یا ساختار دائمی شانگهای

سازمان همکاری شانگهای دارای دو تشکیلات یا ساختار دائمی است، یکی دبیرخانه که یک نهاد دائمی اداری است و سازماندهی فنی مراسم های سازمان را بر عهده دارد و پیشنهادات در مورد بودجه سالانه سازمان را ارائه می دهد و مقر اصلی و دائمی دبیرخانه در پکن قرار دارد.

دومین تشکیلات شانگهای هم کمیته اجرایی ساختار منطقه ای ضد تروریستی است که مقر اصلی و دائمی آن در شهر تاشکند ازبکستان قرار دارد و مدیر کمیته توسط شورای سران رؤسای جمهور و برای سه سال انتخاب می شود.

ایران و سازمان همکاری شانگهای

موضوع عضویت در سازمانهای مهم منطقه‌ای به منظور تامین حداکثری منافع ملی با هزینه های مادی و معنوی، کمتر همواره مد نظر تصمیم گیرندگان کشورها قرار دارد این مسئله برای جمهوری اسلامی ایران که همواره دشمنان در تلاش برای به انزوا کشاندن آن در منطقه و نظام بین الملل هستند دارای اهمیت بیشتری است.

در راستای هدف یادشده، از اوایل سال ۱۳۸۰ بررسی های کارشناسی در خصوص برقراری تعامل با سازمان یادشده در وزارت امور خارجه آغاز شد و نتایج بررسی ها نشان می داد که در آن مقطع بین منافع ملی کشورمان و بیشتر اهداف تعریف شده سازمان در ابعاد، سیاسی، اقتصادی و امنیتی همسویی و سازگاری وجود دارد بر این اساس جمهوری اسلامی ایران درخواست رسمی خود را برای عضویت در این سازمان ارائه داد و در جریان نشست سران سازمان همکاری شانگهای در تاریخ ۱۴ تیر ۱۳۸۴ (۲۰۰۵ م) در شهر آستانه (پایتخت قزاقستان) به همراه دو کشور هند و پاکستان به عضویت ناظر سازمان پذیرفته شد.

در سال ۱۳۸۶ (2008 میلادی) طی نامه ای توسط وزیر خارجه وقت و سپس رئیس جمهور وقت کشورمان درخواست تبدیل وضعیت عضویت ایران از ناظر به عضویت کامل به سازمان ارائه گردید. پس از سالها پیگیری و مذاکره برای رفع موانع عضویت کامل مقارن با روی کار آمدن دولت سیزدهم در نشست سران سازمان همکاری شانگهای در تاجیکستان (۲۶-۲۵ شهریورماه 1400)، اعضا با پذیرش درخواست جمهوری اسلامی ایران مبنی بر عضویت کامل و آغاز فرایند عضویت موافقت کردند. فرایند عضویت ایران در این سازمان طبق معمول سایر کشورها (مثل هند و پاکستان) حدود دوسال به طول انجامید چرا که می بایست به منظور تکمیل مراحل عضویت علاوه بر یادداشت تفاهم تعهدات ، ۴۲ سند دیگر نیز مورد موافقت نهادهای ذیربط کشورمان قرار گیرند. در نهایت در نشست سران کشورهای عضو در سال جاری این فرایند کامل و جمهوری اسلامی ایران به عنوان عضو اصلی سازمان همکاری های شانگهای اعلام شد.

تعامل با سازمان همکاری شانگهای از نظر جمهوری اسلامی ایران بر دستیابی بر اهدافی همچون بهره‌گیری از ظرفیتهای مکمل و فراوان دو طرف در مسیر گسترش همه جانبه روابط؛ برقراری اتحادی پایدار و مؤثر با اعضای سازمان بر اساس همگرایی منافع سیاسی، اقتصادی، امنیتی راهبردی و فرهنگی؛ تامین منافع اقتصادی توسعه ذخایر و ظرفیتهای وسیع انرژی و حمل و نقلی و تجاری در راستای منافع و امنیت ملی کشور)؛ فراهم آمدن ارتباطات و اهرم های مؤثر در روابط خارجی (کسب نفوذ و قدرت ژئوپلیتیکی از راه مشارکت فعال با کشورهای مهم عضو سازمان همچون روسیه، چین و هند)؛ همگرایی، تعامل و تحکیم روابط با کشورهای حوزه تمدن مشترک ایرانی در آسیای مرکزی و حفظ و استمرار شرایط بومی منطقه در برابر دخالت ها و یکجانبه گرایی آمریکا استوار است.

همکاری های اقتصادی در قالب سازمان همکاری شانگهای

سازمان همکاری شانگهای که در ابتدا با هدف حل مشکلات و درگیری های مرزی شکل گرفته بود به تدریج همکاری ها در بخش های اقتصادی را مدنظر قرار داده است. تعاملات اقتصادی در قالب سازمان همکاری شانگهای، شامل امضای توافقاتی در زمینه همکاری های تجاری، بانکی، سرمایه گذاری، گمرکی، کشاورزی، ترانزیت و انرژی و همچنین انعقاد اسناد یا ارائه پیشنهاداتی در زمینه ایجاد نهادهای اقتصادی ذیل سازمان است که البته در یک ارزیابی کلی، این تعاملات برای رسیدن به نتایج ملموس اقتصادی نیازمند تلاش و همگرایی گسترده تر است. در واقع به دلیل ساختارهای بسیار متفاوت اقتصادهای اعضا این سازمان عمدتاً سازمانی همکاری گرا و رویه گرا بوده است به این معنا که به ایجاد رویه های همکاری اقتصادی معطوف شده است و برای رسیدن به شرایط بهتر اعضا می بایست ساختارهای اقتصادی خود را به هم نزدیک تر کنند.

حجم تجارت خارجی ایران با اعضای سازمان طی سالهای اخیر به طور میانگین سالانه 25 میلیارد دلار بوده که سهم چین بالغ بر هفتاد درصد و سهم سه کشور هند، پاکستان و روسیه مجموعاً 30 درصد تجارت خارجی ایران با اعضای این سازمان را تشکیل می دهد.

نهادهای مختلفی با هدف گسترش همکاری های اقتصادی ذیل سازمان همکاری شانگهای شکل گرفته، یا پیشنهاداتی در زمینه ایجاد این نوع ارگان ها ارائه شده است که از آن جمله می توان به موارد ذیل اشاره کرد. (اکنون و با تکمیل مراحل عضویت کشورمان در سازمان همکاری شانگهای، انتفاع حداکثری از نهادهای مذکور در زمینه اقتصادی به ویژه در حوزه همکاری بانکی مالی می بایست در اولویت دستور کار قرار گیرد که در نشست بیشکک می توان آن را پیگیری کرد.)

1. کنسرسیوم بین بانکی

سند تشکیل اتحادیه بین بانکی در اجلاس نخست وزیران سازمان همکاری شانگهای مورخ 26 اکتبر 2005 (4 آبان 1384) به امضا رسید. بانک توسعه قزاقستان، بانک توسعه دولتی چین، شرکت پرداخت و ذخیره قرقیزستان(RSK BANK) ، بانک توسعه روابط اقتصادی خارجی روسیه (Vnesheconom bank)، بانک‌ذخیره‌دولتی‌تاجیکستان (Amonat bonk) و بانک ملی امور اقتصادی خارجی ازبکستان اعضای این کنسرسیوم را تشکیل می دهند. هدف اصلی از ایجاد اتحادیه بین بانکی ایجاد مکانیسمی برای سرمایه گذاری و ارائه خدمات بانکی برای پروژه هایی است که توسط اعضا و در چارچوب سازمان تعریف می شوند.

در اجلاس سران سال 2021 سازمان همکاری شانگهای، راهبرد کوتاه مدت کنسرسیوم تا سال 2026 تصویب شد. براساس این راهبرد، گسترش و تعمیق همکاری در حوزه های اتصالات زیرساختی، فناوری ها و صنایع پیشرفته، لجستیک، کشاورزی، ایجاد زنجیره عرضه کارآمد منطقه ای به عنوان اهداف سازمان تعیین شد. این کنسرسیوم از هنگام تشکیل در سال 2005 تا کنون از 59 پروژه در قالب ارائه 107 میلیارد دلار وام حمایت کرده است همچنین کشور چین در سال 2021 وعده ارائه وام ده میلیارد دلاری به اعضای سازمان را داد. این کشور در سال 2018 و در اجلاس سران این سازمان نیز وعده ارائه وام هایی به مبلغ 46 میلیارد دلار به اعضا را داده است.

2- شورای تجاری

شورای تجاری سازمان همکاری شانگهای در تاریخ 14 ژوئن 2006 (24 خرداد 1385 ) و با حضور نمایندگان کشورهای عضو سازمان ایجاد شد. دبیرخانه این سازمان در شهر مسکو قرار دارد. شورای تجاری نهادی غیر دولتی است که با هدف افزایش همکاری های اقتصادی بین بخش های اقتصادی و تجاری اعضا ( به ویژه کشورهای عضو اصلی) شکل گرفت و توجه ویژه ای به همکاری در حوزه های انرژی، حمل ونقل، مخابرات، همکاری های بانکی،‌آموزش، علم ، تکنولوژی های نوین، بهداشت و کشاورزی دارد.

3- بانک توسعه

ایده تشکیل بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای که از سالها پیش مطرح بوده است، در اجلاس نخست وزیران سازمان در سال 2016 به تصویب رسید، اما با مخالفت روسیه در اجلاس سران سازمان در همان سال، سرانجامی نیافت. از آن موقع نیز تا کنون رایزنی های چین و روسیه برای تشکیل این بانک بی نتیجه مانده است، با این وجود پیشنهاد تشکیل بانک مذکور مجددا این بار توسط پاکستان مطرح شده و مذاکرات در این زمینه در جریان است. مخالفت روسیه با تشکیل چنین بانکی به این علت است که در این بانک موازنه سهم و تاثیرگذاری اعضا احتمالا امکان پذیر نخواهد بود. چین از توانایی بسیاری برای تامین مالی پروژه ها برخوردار است و به طور طبیعی موقعیت هژمونیک در چنین بانکی پیدا می کند.

4- باشگاه انرژی

در کنار نهادهای بانکی و مالی فوق الذکر، می توان به باشگاه انرژی سازمان همکاری شانگهای نیز در حوزه اقتصادی اشاره نمود که در آذرماه سال 1392 و در شهر مسکو با حضور نمایندگان ایران، افغانستان، بلاروس، قزاقستان، چین، مغولستان، هند، تاجیکستان، ترکیه، سریلانکا و روسیه تاسیس آن رسما اعلام شد اما تا کنون نتایج ملموسی به همراه نداشته است. به لحاظ تئوریک این باشگاه با هدف ایجاد بازار واحد انرژی یا شکل دهی به مدل جدید تبادل انرژی در قالب سازمان همکاری شانگهای مطرح شده است اما در عمل در حد ایده مانده است./ فارس