پیری جمعیت، خطری سهمگین‌تر از سونامی

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ کاهش شدید رشد جمعیت کشور ازجمله خبرهایی است که در سال های اخیر بارها شنیده شده است؛ خطری که به باور پژوهشگران حوزه جمعیت، اگر به آن توجهی نشود آسیب های جبران ناپذیری بر بدنه اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی کشور وارد می کند. این آسیب ها نه امروز، بلکه سالها بعد خود را در کاهش نیروی انسانی و معطل ماندن چرخ های اقتصاد و سیاست به دلیل کمبود نیروی انسانی لازم نمایان خواهد کرد.

 
وقتی جمعیت کهنسال بیش از نیروی جوان و میانسال شود، فارغ از هزینه هایی که می بایست برای بخش اجتماعی، نگهداری و مناسب سازی فضاهای شهری انجام شود، معضل نبود نیروی کار جوان به آن افزوده می شود.

بیش از ۶ درصد جمعیت کشور بالای ۶۵ سال سن دارند و اگر درصد جمعیت گروه سنی ۶۵ساله‌ها و بالاتر کمتر از 5.5 درصد باشد، جمعیت جوان و اگر درصد این گروه سنی از 6 درصد به بالا باشد، به‌طرف میانسالی و سالخوردگی سیر می‌کند

معاون مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی درباره پیش بینی های انجام شده در حوزه جمعیت گفت: در بدترین حالت پیش‌بینی شده بود میزان رشد جمعیت در سال ۱۴۲۰ به یک درصد برسد، ولی حالا میزان رشد جمعیت ایران ۰.۶ درصد است.

وی افزود: در سال ۱۳۶۵ هر زن ایرانی در سن باروری، نرخ ۶.۳ فرزند داشت ولی حالا نرخ باروری کل کشور به ۱.۶۵ رسیده است.

هشدارهایی که بی توجه ماند

فرزندآوری دغدغه ای است که رهبر انقلاب اسلامی بارها بر آن تأکید فرمودند، سال ها قبل پژوهشگران حوزه جمعیت درباره آن هشدار داده بودند و قانون جوانی جمعیت در راستای افزایش نرخ آن یعنی یک به جای ۰.۶ تصویب و اجرایی شد که در سراسر کشور در حال اجراست. این قانون هرچند راهکارهای مؤثر برای برون رفت از تنگنای موجود دارد، اما اجرای ناصحیح یا ناقص آن در بسیاری موارد مردم را نسبت به اصل قانون بدبین می کند و به جای اعتماد، بی اعتمادی به دنبال خواهد داشت.

هرچند این یک سر ماجرای کاهش جمعیت نیروهای فعال کشور است و سر دیگر ماجرا به افزایش جمعیت سالمند در تناسب با کاهش ترکیب جمعیتی برمی گردد. آنگونه که عنوان می شود، بیش از ۶ درصد جمعیت کشور بالای ۶۵ سال سن دارند و اگر درصد جمعیت گروه سنی ۶۵ساله‌ها و بالاتر کمتر از 5.5 درصد باشد، جمعیت جوان و اگر درصد این گروه سنی از 6 درصد به بالا باشد، به‌طرف میانسالی و سالخوردگی سیر می‌کند.

به گفته کارشناسان، از لحاظ ساختار سنی و فعالیت جمعیت به سه گروه سنی کمتر از 15سال، ۱۵ تا 64 سال و 65سال و بیشتر تقسیم می‌شود، اما آنچه اهمیت دارد میزان درصد متعلق به هر یک از این گروهای سنی به‌ ویژه گروه سنی 65ساله‌ها و بالاتر است که تعیین‌کننده وضعیت جوانی یا سالمندی جمعیت کشور است. اگر درصد جمعیت گروه سنی 65ساله‌ها و بالاتر در جمعیتی کمتر از 5.5 درصد باشد، به‌عنوان جمعیت جوان شناخته می‌شود و اگر درصد این گروه سنی از 6 درصد به بالا باشد، به‌طرف میانسالی و سالخوردگی می رود.

خطرات نامتوازن ترکیب جمعیتی

ترکیب جمعیتی چه تأثیری در جامعه دارد که به هم خوردن آن یا به اصطلاح «بسته شدن پنجره جمعیتی» می تواند خطرات جبران ناپذیری به همراه داشته باشد؟ باید گفت، گروه سنی زیر 15 سال و بالای 65 سال به ‌لحاظ فعالیت و تولید اقتصادی نقش مستقیمی در تولید و فعالیت اقتصادی ندارند و عمدتاً مصرف‌کننده هستند، زیرا زیر 15 سال همچنان در حال تحصیل و بالای 65 سال نیز در سن بازنشستگی است و عموماً توانایی کار و فعالیت مؤثر ندارند.

در مقابل این دو گروه جمعیتی، گروه سنی 15 تا 64 ساله هستند که همه بار و  نقش تولید و فعالیت اقتصادی در جامعه را برعهده دارند. این ترکیب جمعیتی به ‌لحاظ بهداشت و درمان، بیمه و بازنشستگی، تأمین اجتماعی و هزینه نگهداری از سالمندان هزینه بالایی برای خانواده و نظام بهداشت و درمان و خدمات اجتماعی دربر دارند.

به باور محققان جمعیتی، اگر گروه سنی 65 سال و بالاتر از سه تا 5.5 درصد باشد، جمعیت جوان است و اگر این میزان به حدود 10 درصد برسد، به ‌سمت میانسالی می رود  و اگر از 10 تا 15 درصد افزایش یابد، سالمند و بالاتر از 15 درصد به‌ معنای جمعیت فوق‌سالمندی خواهد بود.

سونامی ترکیب نامتوازن جمعیتی و سالمندی نه تنها ایران بلکه دامن بیشتر کشورهای دنیا مانند ژاپن، آمریکا  و کشورهای اروپایی  و شرق آسیا را نیز گرفته است. علت اصلی سالمندی و پیر شدن جمعیت کاهش نرخ فرزندآوری است؛ به‌عبارتی هرچه نرخ باروری کاهش یابد، سرعت پیری و سالخوردگی جمعیت بیشتر می‌شود.

از ژاپن تا ایتالیای پیر

در حال حاضر ژاپن بیشترین تعداد سالمندان را دارد و افراد 65 سال به بالا یک ‌چهارم جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. برآوردها نشان می دهد این میزان در سال 2050 میلادی به یک‌سوم برسد، ژاپن میان سال‌های 1947 تا 1949 میلادی درصد فرزندآوری بالایی داشت و سپس در دوره ای طولانی با نرخ  باروری بسیار پایین مواجه شد و در نتیجه امروز به پیری جمعیت رسیده است.

به باور محققان جمعیتی، اگر گروه سنی 65 سال و بالاتر از سه تا 5.5 درصد باشد، جمعیت جوان است و اگر این میزان به حدود 10 درصد برسد، به ‌سمت میانسالی می رود

محققان آمریکایی توازن جمعیتی آمریکا را به سمت سالمندی برآورد می کنند و از خطرات پیری جمعیت سخن می گویند. در ژاپن، آلمان  و ایتالیا  آمار سالمندان از حدود 22 درصد گذشته است، یعنی چنین کشورهایی بیش از سه برابر ایران سالمند دارند. در کشورهای توسعه‌یافته قسمت اعظم جمعیت در خانه سالمندان و با هزینه‌های گزاف نگهداری می‌شوند و با بالا رفتن این هزینه‌ها دولت‌ها و صندوق‌های بیمه و بازنشستگی ناتوان از همه تعهدات قانونی خود هستند.

خطر در کمین است

پدیده ناخوشایند پیری جمعیت در کشورمان دغدغه بسیاری از پژوهشگران است. این موضوع به ویژه بعد از دهه 60 و اوایل دهه 70  با سیاست‌های کاهش فرزندآوری آغاز شد و با توسعه شبکه بهداشت و درمان، امید به زندگی افزایش یافت و به‌مرور بر حجم جمعیت ازکارافتاده، سربار و محتاج تأمین اجتماعی، حقوق بازنشستگی و خدمات بهداشتی و درمانی و نگهداری افزوده شد.

زمان به سرعت می گذرد و گاهی خیلی زود دیر می شود، لذا باید پیش از آنکه به وضعیت ژاپن وایتالیا مبتلا شویم، فکری به حال جوانی جمعیت در ایران کنیم تا در کنار قوانین خوبی که تصویب شده است، به لحاظ فرهنگی و اجتماعی نیز جامعه آماده شود.