آیا سلیمانیه از اربیل جدا خواهد شد؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ در جامعه کردستان عراق دوگفتمان حزب مسعود بارزانی و حزب جلال طالبانی جهت استیلا بر جایگاه رهبری خودنمایی می‌کند و درمیان این احزاب اتفاق نظر خاصی درباب آینده این اقلیم وجود ندارد. تقابل دو جریان اصلی احزاب کردستان یعنی حزب دموکرات و اتحاد میهنی وجنبش گوران را به واقع می‌توان به تقابل دو هژمونی شرق و غرب در مقیاس کوچک تشبیه کرد. گروه بارزانی دارای رابطه نزدیکی با آمریکا  و غرب بوده و گروه طالبانی نیز دارای روابط خوب با ایران و روسیه است.

تنش میان دو بازیگر اصلی

ریشه تنش های اتحادیه میهنی و حزب دمکرات کردستان عراق دارای پیشینه تاریخی متاثر از روندهای سیاسی است. موجودیت ابزارهای بحران ساز و فعال شدن آنها در مقاطع زمانی مختلف همواره روابط این دو حزب رقیب در اقلیم کردستان را تحت تاثیر قرار داده است. برای بار چندم است که این دو حزب اجازه ورود افراد رده بالای حزبی را به نواحی تحت نفوذ خود تحت عنوان منطقه سبز(اتحادیه میهنی) و منطقه زرد(حزب دمکرات) نمی دهند. حزب دمکرات ابتدا اجازه ورود کوسرت رسول معاون اول جلال طالبانی و سپس یوسف محمد رییس مجلس محلی را به اربیل نداده و اخیرا به محمود سنگاوی از اعضای دفتر سیاسی حزب اتحادیه میهنی و فرمانده پیشمرگ به دلیل به چالش کشیدن حاکمیت مسعود بارزانی و کوچک خواندن شخص بارزانی اجازه ورود به اربیل را نداد. این حرکت حزب دمکرات سبب برگزاری جلسه اضطراری کادر رهبری  اتحادیه میهنی و نامه رسمی ابراز ناخرسندی به حزب دمکرات و شخص مسعود بارزانی شده و اقلیم را وارد یک بحران جدید سیاسی کرده است به طوریکه حزب اتحادیه میهنی تهدید به کناره گیری از حکومت اقلیم کردستان کرده است.

ریشه یابی تنش ها

شناخت و کالبد شکافی این تنشها بدون درک صحیح از وضعیت روانشناسی اجتماعی و روندهای سیاسی و تاریخی اقلیم کردستان غیر ممکن است. اجازه ندادن به رییس مجلس اقلیم کردستان جهت ورود به اربیل مرکز اقلیم کردستان و اخیرا اجازه ندادن به یکی از اعضای رهبری اتحادیه میهنی پیامدهای خاصی را به دنبال خود آورده است. درک این پدیدها نیازمند شناخت شاکله قدرت در اربیل و سلیمانیه به عنوان دو شهری که فرایندهای سیاسی اقلیم را تحت تاثیر مستقیم قرار می دهند است.

ساختار قدرت در اربیل معتقد است که در سلیمانیه تروریسم فکری از رشد گفتمان بارزانی جلوگیری می‌کند و افراد نزدیک به حزب دمکرات در منطقه سبز محدود شده اند و در مقابل ساختار قدرت در سلیمانیه معتقد است که سهم اصلی قدرت اقتصادی، نظامی و نهادهای امنیتی و روابط خارجی اقلیم کردستان در دست اتحادیه میهنی و شخص مسعود بارزانی است. در این فضای سیاسی و گفتمانی افرادی از دو سو هستند که ماندگاری خود در هرم قدرت را متاثر از تشدید اختلافات فی مابین می‌بینند و تشدید اختلافات را دنبال می کنند. در این میان میتوان به موارد چالش زای زیر در اختلافات و تنشهای بین دو حزب اتحادیه میهنی و حزب دمکرات اشاره کرد.

توسعه نامتوازن: با توجه به جدیت حزب دمکرات برای توسعه اربیل و انسجام درون حزبی، شاهد رشد و توسعه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و عمرانی در شهر اربیل، استان دهوک و به طور کلی منطقه تحت نفوذ حزب دمکرات هستیم که رسانه در گفتمان سازی پیشرفت و توسعه اربیل و گفتمان سازی در جهت عقب افتادگی و توسعه نیافتگی، فساد ادرای و اقتصادی و همچنین حزب گرایی و نتیجه منفی تعدد احزاب در سلیمانیه نقش به سزایی داشته است. این وضعیت سبب نگاهی ناحیه گرایانه در جغرافیای اتحادیه میهنی و متهم کردن حزب دمکرات به بخشی نگری در تقسیم منابع و ثروت شده است. امروزه اربیل به شهری آرام در مقیاس منطقه ای و جهانی تبدیل شده و بیشتر مراکز حساس اقتصادی، امنیتی و نمایندگی کشورها و شرکتهای مهم جهان در این شهر قرار دارند. توجه بیش از حد به توسعه کالبدی اربیل توسط حکومتهای اقلیم کردستان که معمولا حزب دمکرات متصدی پستهای کلیدی آن بوده، این ذهنیت را در بین منطقه سبز سلیمانیه زنده کرده که حزب دمکرات بیشتر بودجه و ثروتهای ملی را به سمت مناطق تحت نفوذ خود گسیل داشته و نسبت به توسعه مناطق تحت نفوذ اتحادیه میهنی بی توجهی و حتی کارشکنی می کند. این توسعه نامتوازن بین دو ناحیه سیاسی باعث برجسته کردن شکافهای ذهنی شده است.

ریشه های تاریخی: پارت دموکرات مبارزه با رژیم های عراق از ابتدای تشکیل کشور عراق تا سال 1978 با جدیت در پی گرفت ولی پس از شکست بارزانی ها از صدام، اعضای آن مجبور به اسکان در ایران شدند. افراد شاخص حزب اتحادیه میهنی از جمله جلال طالبانی، فواد معصوم( ریس جمهور سابق عراق) و ابراهیم احمد پدر زن جلال طالبانی ابتدا جزو اعضای حزب دمکرات بودند و سپس از حزب دمکرات جدا شدند و در سال 1978 در سوریه با پشتیبانی حافظ الاسد اتحادیه میهنی را شکل دادند. در غیاب فعالیت حزب دمکرات تا مرگ ملا مصطفی، حزب اصلی مبارز علیه رژیم بعث، یکیتی شد و توانست شعله مبارزات را در اکثریت مناطق کردنشین عراق روشن نگه دارند. بعد از جنبش طالبانی ایدریس بارزانی و مسعود بارزانی کار تشکیلاتی و حزبی را شروع کردند و توانستند حزب دمکرات را بازآفرینند.

در پی اشتباه استراتژیک حزب بعث در حمله به ایران و بعدا کویت، قدرتهای جهانی با محوریت آمریکا برای ایجاد ثبات در امنیت انرژی خلیج فارس و جلوگیری از یکه تازی های صدام حسین، با گسیل نیرو به سمت خلیج فارس عراق را از کویت بیرون راندند و در منطقه اربیل، سلیمانیه و دهوک منطقه پرواز ممنوع اعلام کردند و کردهای عراق به درجه ای از خومختاری رسیدند. دو حزب علی الرغم مهیا شدن شرایط سیاسی و بین المللی نتوانستند در تشکیل حکومتی منسجم و کارآمد با هم کنار بیایند تا جاییکه در سال 1994 در جنگ داخلی با همدگیر درگیر شدند و در این درگیری دهها هزار نفر از پیشمرگان دو طرف کشته و زخمی شدند. ذهنیت تاریخی ناشی از درگیریهای داخلی علی الرغم گذشت نزدیک به سه دهه، هنوز بر روانشناسی اجتماعی جامعه کردی در اقلیم کردستان عراق سایه افکنده و انشقاق اجتماعی را بین دو ناحیه با مرکزیت سلیمانیه و اربیل سبب حفظ می کند.

مرگ طالبانی و خلاء قدرت در اتحادیه میهنی: در دوران تصدی پست ریاست جمهوری عراق توسط جلال طالبانی با توجه به روحیه کاریزماتیک طالبانی در انسجام بخشی درون و برون حزبی در مقیاس های مختلف، طالبانی و بارزانی دو حزب را به سمت روابطی مثبت کشاندند. در سال 2005 تا 2012 و تا مرگ طالبانی دو حزب دوران تا حدودی آرام را سپری کردند و توانستند مسیرهای سختی را در روندهای سیاسی بدون مشکل بپیمایند اما با مرگ طالبانی، اتحادیه میهنی از انسجام درون خارج شد و منظومه های قدرت و بلوک بندی های درونی، آن را به حالتی بیمار گونه دچار کرد. در همین زمان برهم صالح رییس جمهوری عراق از آن خارج و با تشکیل حزبی جدید فعالیتهای سیاسی خود را از سر گرفت و تنها با نقش آفرینی فرزند ارشد طالبانی(بافل طالبانی) و تصدی پست ریاست جمهوری عراق به این حزب بازگشت. اکنون اتحادیه میهنی در آستانه انجام کنگره تعیین رهبری حزب است که مدت هاست عقب افتاده.

خانواده طالبانی با محوریت پسران طالبانی، کوسرت رسول علی، معاون اول طالبانی و فرزندانش، ملا بختیار و همچنین برهم احمد صالح هر کدام رهبری گفتمان و جریانی را بر عهده گرفته اند و اتحادیه میهنی در حالت انشقاق ذهنی قرار دارد. این گروهها در قبال چگونگی روابط با منطقه زرد طیفی از رادیکال تا میانه رو را در بر می گیرند و حتی بعضی از افراد شاخص اتحادیه میهنی خواستار تشکیل اقلیم سلیمانیه و جدایی از اقلیم کردستان هستند؛ موضوعی که حزب دمکرات را به شدت نگران کرده و بر شکافهای داخلی  بین دو حزب افزوده تا جایی که حزب دمکرات در چگونگی گفتگو با اتحادیه میهنی دچار گیج شده است.

پیامدهای رفراندوم: جنگ داعش و نقش مهم پیشمرگ ها در آن و همچنین تضعیف دولت مرکزی عراق، اقلیم کردستان با رهبری اربیل را به درجه ای از اعتماد به نفس رسانید که علی الرغم هشدار قدرتهای منطقه ای و جهانی اقلیم کردستان در سال 2017 رفراندوم برای جدایی از عراق برگزار کرد. با وجود حمایت نسبتا چشمگیر از جدایی، به دلیل اختلافات داخلی و نارضایتی های منطقه ای و جهانی رفراندوم سبب انزوای سیاسی اقلیم کردستان عراق شد و خسارات جبران ناپذیر اقتصادی و دیپلماتیک بر پیکره آن گذاشت و مسعود بارزانی را مجبور به کناره گیری از قدرت کرد. تنها درایت نچیروان بارزانی توانست تاحدودی اربیل و بغداد را به هم نزدیک کند. آنچه در مورد اختلافات دو حزب اصلی اتحادیه میهنی و حزب دمکرات در زمینه رفراندوم قابل تامل است اینکه حزب دمکرات با رسانه قوی شکست در رفراندم را نتیجه خیانت و عقب نشینی پیشمرگان اتحادیه میهنی در منطقه کرکوک و نواحی آن قلمداد کرد و این گفتمان خیانت ملی انشقاق اجتماعی و روانی بین نواحی تحت نفوذ دو حزب را شدت بخشید. اتحادیه میهنی با نفوذی که در استان کرکوک داشت، در آن جا مقاومتی به خرج نداد و در نتیجه رفراندوم برکناری نجم الدین کریم استاندار کرکوک را پذیرفت که از اعضای یکیتی بود. این حزب هنوز هم نتوانسته جانشینی برای نجم الدین کریم در کرکوک تعیین کند ولی همواره حزب دمکرات را به کارشکنی در این امر متهم می کند.

حکومت جدید مسرور بارزانی: حکومت اقلیم بعد از انتخابات دچار تغییرات اساسی در شاکله قدرت شد. کناره گیری مسعود بارزانی از ریاست و تصدی پست نخست وزیری توسط مسرور بارزانی، فرزند نخست مسعود ساختار قدرت در اقلیم را تا حدودی تغییر داد. مسرور بارزانی یکی از چهره های رادیکال حزبی است و چندین سال ریاست سازمان اطلاعات اقلیم را بر عهده داشته است. او اکنون جایگزین عموزاده خود نچیروان بارزانی در پست نخست وزیری شده و نخست وزیر سابق (نچیروان بارزانی) بر کرسی عموی خود تکیه زده است. این تغییرات در هرم قدرت توسط حزب دمکرات و همچنین پافشاری حزب دمکرات بر مشارکت حزب گوران (حزب رقیب اتحادیه میهنی در منطقه سبز) در حکومت جدید، اتحادیه میهنی را به نگرانی انداخته. بعد از گذشت چندین ماه و جلسات متعدد حزبی در سطوح بالا، حکومت تشکیل شده اما هنوز هم پستهای حکومت جدید بصورت کامل پر نشده است. یکی از وزارت های مهم در حکومت اقلیم، وزارت منابع طبیعی است که توسط آشتی هورامی برای مدتی طولانی در حکومت نچیروان بارزانی اداره می شد. در حکومت جدید مسرور بارزانی آشتی هورامی را برکنار و قرار بر این است که شخص نخست وزیر این پست حساس را اداره کند و قضیه نفت و گاز و قراردادهای آن را راسا برعهده گیرد. از طرف دیگر مذاکرات حکومت اقلیم با حکومت مرکزی و اختلاف نظرات متعدد در قضیه بودجه اقلیم و صادارات نفت، حکومت از منظر ثبات اقتصادی متزلزل کرده است. حزب دمکرات می گوید در صورتی نفت اقلیم را از طرق شرکت سوموی عراق صادر خواهد کرد که حکومت مرکزی بدهی های اقلیم را پرداخت کند و اتحادیه میهنی می گوید بایستی سکان نفت اقلیم را به حکومت مرکزی تحویل داد و در برابر آن حکومت مرکزی نیز بودجه اقلیم را پرداخت نماید.