چشم‌انداز روابط ایران و عربستان

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ ایران و عربستان سعودی به عنوان دو قدرت مهم منطقه‌ای تاکنون روابط پرفراز و نشیبی تجربه کرده‌اند. آخرین اختلاف میان دو کشور سال 2016 بود؛ زمانی که مقام های سعودی شیخ نمر باقر نمر، روحانی معروف شیعه را به اتهاماتی به دار آویختند. این اقدام باعث شد عده‌ای در ایران به سفارت عربستان در تهران و کنسولگری این کشور در مشهد یورش ببرند. به همین دلیل ریاض روابط دیپلماتیک خود را با تهران قطع کرد. متعاقب این موضوع عربستان و دیگر متحدانش در خلیج فارس ازجمله امارات، از تصمیم دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت آمریکا مبنی بر خروج از توافق هسته‌ای و اعمال کارزار فشار حداکثری علیه ایران حمایت کردند.

زمانی که عربستان سعودی و متحدانش در خلیج فارس به این نتیجه دست یافتند نمی‌توانند بر روی حمایت ایالات متحده آمریکا حساب باز کنند، رویکرد جدیدی اتخاذ کردند و درصدد برآمدند رابطه خود را با تهران بهبود ببخشند. امارات پیشرو سیاست جدید بود؛ این کشور بعد از آنکه سال 2016 رابطه خود را با ایران کاهش داد، در سال 2019 تعاملات خود را با تهران افزود. روابط دو کشور با بازگشت سفیر امارات به ایران در سال 2022 به اوج خود رسید.

عربستان معتقد بود پکن به عنوان شریک مهم سیاسی و تجاری ایران، روابط حسنه‌ای با تهران دارد و دخالت چین هر دو کشور را مجبور می‌کند به تعهدات خود پایبند باشند

عربستان راه امارات را دنبال کرد، ولی گفت و گوهای اولیه میان مقام های ارشد امنیتی با میانجی گری دولت عراق در بغداد آوریل 2021 انجام شد. سپس عراق و عمان میزبان چند دور مذاکره میان مقام های ایران و عربستان بودند. آوریل 2022 مذاکرات با وقفه‌ای 11 ماهه مواجه تا اینکه چین وارد بازی شد. اوایل دسامبر 2022 شی جین پینگ، رئیس جمهور چین برای شرکت در نخستین نشست سران کشورهای عرب و چین به ریاض رفت و در آنجا برای نخستین بار ایده میانجیگری مطرح شد.

اواخر همان ماه وزیران امور خارجه عربستان و ایران در حاشیه کنفرانس بغداد در اردن با همدیگر دیدار کردند. این بالاترین سطح تماس میان دو کشور از سال 2016 بود. لحن مثبت دو طرف در این دیدار، مقام های سعودی و ایران را تشویق کرد به مناسبت تحلیف رئیس جمهور برزیل در ژانویه 2023 در آن کشور با یکدیگر دیدار کنند. این دو اتفاق تمایل دو کشور را برای نشان دادن حسن نیت و تماس با یکدیگر نشان داد و زمینه‌ای فراهم کرد تا دور جدید مذاکرات، اوایل ماه مارس به میزبانی چین برگزار شود. نتیجه این گفت و گوها بیانیه سه جانبه مشترکی بود که به توافق تهران و ریاض انجامید.

به عقیده برخی ناظران، ایفای نقش میانجی در این اختلاف به وسیله پکن با درخواست ریاض شکل گرفت، زیرا عربستان معتقد بود پکن به عنوان شریک مهم سیاسی و تجاری ایران، روابط حسنه‌ای با تهران دارد و دخالت چین هر دو کشور را مجبور می‌کند به تعهدات خود پایبند باشند.

آمریکا به دلیل رقابت راهبردی ای که با چین دارد، با احتیاط از توافق استقبال کرد. خبر توافق باعث شگفتی مقام های آمریکایی شد و بسیاری از آنها نسبت به اینکه آیا میانجیگری چین می‌تواند تضمین کننده اجرای توافق باشد، تردید کردند. برخی از آنها نخستین تلاش چین را برای برقراری صلح در منطقه غرب آسیا نشانه‌ای دانستند مبنی بر اینکه این کشور به دنبال تغییر نقش خود در منطقه است و می‌خواهد نقشی را که پیشتر بر موضوعات اقتصادی متمرکز بود، به سمت مشارکت بیشتر در زمینه های سیاسی و امنیتی تغییر دهد. در ماه‌های پس از توافق، مقام های آمریکایی نگرانی‌های زیادی را در زمینه افزایش نفوذ چین در منطقه ابراز می‌کردند؛ به ویژه اینکه کشورهای منطقه مدت‌ها زیر چتر امنیتی آمریکا بودند.

 
از زمانی که ایران و عربستان سعودی روابط خود را در مارس 2023 از سرگرفتند، دیدارهایی در سطح مقام های ارشد انجام شد، دو کشور سفیران خود را تعیین و سفارت‌خانه‌ها را راه‌اندازی کردند، اما به نظر می‌آید پیشرفت روابط و حل موضوعات مهم دیپلماتیک تا حدودی متوقف شده است.

بعد از توافق و تشکیل جلسات متعدد میان دو طرف در عمان، ایران سفارت خود را در ریاض بازگشایی کرد و سفارت عربستان در تهران دو ماه بعد کار خود را از سر گرفت. مقام های ارشد دو کشور بارها با یکدیگر گفت و گو کردند و عربستان به زائران ایرانی اجازه ورود به این کشور را برای انجام مناسک حج داد. با وجود این، با گذشت یک سال از توافق به نظر می‌آید تلاش برای بهبود رابطه، شتاب خود را از دست داده و بسیاری از موارد اختلاف ازجمله اختلاف بر سر مرز دریایی حل نشده باقی مانده است. یکی از این اختلافات که سال 2023 شعله‌ور شد، پیرامون حق بهره‌برداری و فروش گاز از میدان آرش در مرز دریایی شرقی کویت است.

 
به هر روی، تنش‌زدایی با عربستان سعودی پس از هفت سال، دستاورد مهمی برای (شهید) آیت الله رئیسی و دولت سیزدهم بود و در کنار الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای و بریکس، به تهران کمک کرد از انزوای بین‌المللی خود بکاهد. یکی از دلایل ایران برای بهبود رابطه با عربستان سعودی، اقتصادی است. به ویژه اینکه کمتر از یک هفته پس از امضای توافق، وزیر دارایی عربستان گفت، سرمایه‌گذاری عربستان در ایران می‌تواند بسیار سریع اتفاق بیفتد. تهران امیدوار است شاهد سرمایه‌گذاری‌های عربستان در اقتصاد خود که به دلیل تحریم‌های آمریکا آسیب دیده است، باشد.

 
شاخص‌های اصلی اقتصاد برای مقام های ایران خوشایند است. تولید ناخالص داخلی در سال 2023 به میزان پنج درصد رشد کرد و پیش‌بینی می‌شود در سال 2024 به 3.2 درصد افزایش یابد. صادرات نفت افزایش یافت و بخش‌های خدمات و تولید نیز عملکرد مناسبی داشته‌اند. مقام های ایران در گفت و گو با همتایان سعودی، آنها را زیر فشار گذاشتند تا فصل جدیدی را در تجارت دوجانبه باز و در ایران سرمایه‌گذاری کنند؛ اما سعودی‌ها با این استدلال که از سوی آمریکا به نقض تحریم‌های ایران متهم خواهند شد، از تعاملات اقتصادی با ایران سر باز می‌زنند.

 
درحالی که دو طرف بر ضرورت جلوگیری از گسترده‌تر شدن جنگ غزه توافق دارند، ریاض با همکاری کشورهای عربی، دستور کار خود را در زمینه جنگ غزه دنبال می‌کند. این درحالی است که مقام های ایران خواهان تحریم اقتصادی و دیپلماتیک اسرائیل هستند.

تنش‌زدایی با عربستان سعودی پس از هفت سال، دستاورد مهمی برای (شهید) آیت الله رئیسی و دولت سیزدهم بود و در کنار الحاق ایران به سازمان همکاری شانگهای و بریکس، به تهران کمک کرد از انزوای بین‌المللی خود بکاهد

در زمینه رابطه با تهران، ریاض روند گام به گام را ترجیح می‌دهد؛ یعنی در ابتدا باید تنش‌زدایی و برقراری روابط سیاسی شکل بگیرد و اعتمادسازی شود، سپس دو کشور وارد موضوعات اساسی‌تر شوند و همکاری‌های خود را در بخش‌های مختلف گسترده‌تر کنند. از نظر ریاض این روابط هنوز در مرحله نخست قرار دارد، تنش‌زدایی به طور کامل انجام نشده است و سفر مقام های ارشد ریاض و تهران به کشورهای یکدیگر که برای گسترش روابط دیپلماتیک ضروری تلقی می شود، انجام نشده است.

تنش‌زدایی و بهبود رابطه ایران و عربستان ‌می‌تواند ادامه داشته باشد، ولی دو طرف باید از خود انعطاف نشان دهند. عربستان و متحدانش با این استدلال که تهران نباید خود را درگیر موضوعات منطقه کند، می‌خواهند ایران را از تمرکز درباره موضوعات امنیتی خلیج فارس و خاورمیانه دور نگه دارند؛ درحالی که این کار اشتباه است. منطقه متشکل از کشورهای عرب و غیرعرب و ایران بازیگر مهمی است که نمی‌توان آن را کنار گذاشت.

اکنون در شرایطی که چشم‌اندازی برای گفت و گو و توافقات بزرگ در آینده نزدیک دشوار به نظر می‌آید، دو طرف می‌توانند بر روی توافقات کوتاه مدت و مشخص کار و روند آغاز شده با میانجیگری چین را تحکیم کنند. به عنوان نخستین گام دو کشور باید شورای هماهنگی مشترک، مشابه شورایی که عربستان و قطر سال 2021 تأسیس کردند، ایجاد کنند و در زمینه گسترش روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با یکدیگر رایزنی کنند.

برگزاری گردهمایی برای بررسی بهترین راه‌های حفاظت از محیط زیست در برابر اثرات خشکسالی و طوفان شن، برنامه تبادل دانشجو مشابه برنامه اراسموس در اروپا، برقراری پروازهای تجاری، ایجاد اتاق بازرگانی مشترک و گسترش تجارت غیرتحریمی ازجمله گام‌هایی است که دو کشور می‌توانند برای بهبود و گسترش روابط بردارند.