آیا سرنوشت برجام در انتظار spv است؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ وقت کشی، امتیازگیری، مهار ایران، نگرانی از آمریکا، وابستگی اقتصادی سنگین به آمریکا، تلاش اروپا برای استقلال از آمریکا، تلاش اروپا برای پایان سلطه دلار و... اینها همه فرضیاتی است که برای رفتار اروپایی ها طی یک سال اخیر در قبال برجام مطرح شده است. از زمان خروج ترامپ از برجام در اردیبهشت 97، اروپا صریحا با این اقدام آمریکا مخالفت کرد و از راه اندازی یک کانال مالی مستقیم بین ایران و اروپا برای دور زدن تحریم های آمریکا علیه ایران و حفظ برجام خبر داد که به spv معروف شد.  spv که قرار بود پیش آغاز تحریم های آمریکا اجرایی شود، با وقت کشی آنها به تعویق افتاد تا اینکه روز 13 آبان همه تحریم ها اعمال شدند و اروپایی ها هنوز به بهانه مسائل فنی کار را به تاخیر می اندازند. پس از این تاریخ، اروپایی ها که تا پیش از آن از راه اندازی قطعی کانال مالی تا 13 آبان سخن می گفتند، موضعشان را تغییر دادند و موگرینی اعلام کرد اروپا تمام تلاشش را به کار بسته، اما هیچ زمان دقیقی نمی تواند اعلام کند! در مقابل این موضع آنها، در ایران دو صدا بلند شد. یک دسته معتقد بودند که اروپا در حفظ برجام جدی است و باید به آنها فرصت داد و نتیجه این توافق به هزینه های آن می ارزد. به زعم این دسته عقب افتادن اجرای spv ناشی از مشکلات فنی و درهم تنیدگی اقتصاد آمریکا و اروپا است و باید راهی برای مصونیت شرکت های اروپایی یافت شود. موضع دیگر به وقت کشی اروپایی ها و عدم جدیت آنها در مذاکرات باور داشتند و ضرورت خروج از برجام به دلیل نقض پیمان طرف آمریکایی و اروپایی را اعلام کردند.

امروز از خروج ترامپ از برجام 8 ماه و از آغاز تمام تحریم های آمریکا 2 ماه می گذرد و هنوز خبری از spv نیست. همین باعث شده بسیاری به وعده های اروپا بدبین شوند و از لزوم تصمیم جدی ایران سخن می گویند. حتی مواضع حامیان برجام و دولتی ها نیز همین رنگ و بو را گرفته است. رئیس کل بانک مرکزی اخیرا اظهار کرد که به کانال اروپا خیلی امیدی نیست ولی باید از آنها مطالبه کرد و طلبکار بود و بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت خارجه نیز گفت اروپا علیرغم تاریخ‌هایی که در زمینه راه اندازی ساز و کار ویژه مالی مشخص کرده بود، نتوانست آن را نهایی کند.

صادق خرازی، سفیر اسبق ایران در فرانسه گفت: «در صورت عدم دستیابی از منافع حاصل از برجام هیچ دلیلی وجود ندارد که ایران برای همیشه و تا ابد در برجام ماندگار شود. چرا؟ برای اینکه اروپایی‌ها به‌رغم تلاش‌های کمی که صورت دادند به هیچ نتیجه ملموسی که در واقع تامین کننده منافع ایران باشد دست نیافته‌اند. در حقیقت اینکه مدت‌ها بحث کانال‌های مالی را معطوف به مسائل فنی کردند و باز هم جمهوری اسلامی به آنها فرصت داد. اما آرام آرام ما به این نتیجه نزدیک می‌شویم که اگر اروپا بخواهد این مشکل تکنیکی و فنی را دستمایه و دستاویزی برای کم‌تحرکی آنها جهت رسیدن به مسیر تجارت و سرمایه‌گذاری در ایران شود، تهران هم دلیلی نمی‌بیند که دست بسته کناری بنشیند و به برجام و به دستاوردهایی که چیزی نصیب جمهوری اسلامی ایران نکرده است، نگاه کند. بنابراین من معتقدم مسئولان ذی‌ربط به راهکار میانه‌ای دست پیدا خواهند کرد تا اینکه اتحادیه اروپا تلاش خود را بیشتر کند و بتواند حضور مثمر ثمری در برجام داشته باشد. اروپا به‌یاد بیاورد که دوره گفتاردرمانی به پایان رسیده و تاریخ آن منقضی شده و باید عملا اقدام مناسب انجام دهد.»

مشاور پارلمان اروپا درباره اینکه آیا درباره جزئیات کانال مالی ایران و اتحادیه اروپا نکات تازه‌ای مطرح شده است گفته «نکته تازه‌ای نیست. این کانال صرفا بر انتقال کمک‌های انسانی و بشردوستانه و مواد غذایی و دارویی متمرکز است. اما در حد ایده مانده و کاربردی نشده است. این کانال مالی در هر سطحی راه‌اندازی شود، آمریکا برای آن هزار نقشه کشیده و بعید است شرکت‌های تجاری اروپایی از ترس تحریم‌ها بخواهند با این کانال مالی همکاری داشته باشند.»

احمد امیرآبادی‌فراهانی، عضو هیئت رئیسه مجلس شورای اسلامی در این باره عنوان کرد: «اقتصاد اروپایی‌ها بسیار وابسته به آمریکاست و اکثر سرمایه گذاران و هیئت مدیره‌های شرکت‌های بزرگ اروپایی و در نتیجه تصمیم گیرندگان اصلی اقتصاد اروپا، آمریکایی هستند. از سوی دیگر اقتصاد اروپا آزاد است و در نتیجه آن طور که باید و شاید دولت‌های اروپا تصمیم گیرنده اقتصادی نیستند و در نتیجه توجهی به خواسته‌های دولتمردان خود نمی‌کنند و منافع اقتصادی خود را در نظر دارند و بنابراین به اقدامات اروپا برای ادامه برجام خوشبین نیستم.» برای بررسی دقیق تر این موضوع دو سناریوی محتمل را در ادامه بررسی می کنیم.

سناریوی نخست: حفظ برجام با اخذ امتیازات جدید

در سناریوی نخست، اروپایی ها برای حفظ منافع خودشان و استقلال از آمریکا و دفاع از حیثیت سیاسی این اتحادیه، به دنبال حفظ برجام هستند. خروج ایران از برجام، علاوه بر منافع اقتصادی احتمالی که از اروپا سلب می کند، تبعات سیاسی و امنیتی سنگینی به دنبال خواهد داشت. نمونه آن اتفاقاتی بود که در سال های گذشته تحت عنوان بحران پناه جویان در این منطقه ایجاد شده و در صورت عدم حراست ایران از مرزها و نقش مثبتی که در امنیت منطقه ایفا می کند، موجی از بحران های امنیتی و پناه جویان و تروریسم به سمت این قاره سرازیر خواهد شد.

بر اساس این سناریو، با دلایل فوق، اروپا باید در حفظ برجام مصمم باشد. اگر این مفرضات را بپذیریم باید به این پرسش پاسخ دهیم که چرا اروپا تا کنون فرآیند راه اندازی کانال مالی با ایران را به تعویق انداخته است. عموم کارشناسان اقتصاد بین الملل و مالی معتقدند، اگر اروپا در راه اندازی spv جدی تر بود، قطعا ماه های قبل به راهکار آن می رسید و چه بسا به آن رسیده باشند اما اعلام نمی کنند.

هرچند آمریکا با تسلط بر سوئیفت و وضع تحریم های ثانویه، اروپا را تحت فشار قرار داده و بسیاری از شرکت های خصوصی خود را از فعالیت در ایران بیرون کشیده اند، اما دو راه برای راه اندازی spv وجود دارد که بارها در رسانه ها مطرح شده و قطعا اروپایی ها هم آن را بررسی کرده اند. راه نزدیک مشارکت شرکت های دولتی اروپایی است که تقریبا باعث بی اثر شدن تحریم های ثانویه آمریکا خواهد شد، چرا که آمریکا نمی تواند دولت های اروپایی را تحریم کند و هزینه سنگینی ایجاد می کند. راهکار دوم انتقال ساز و کار این کانال به ایران است که موجب افزایش امنیت و مشارکت کشورهای دیگر مانند چین و روسیه در آن خواهد شد.

لذا اروپا از سویی می خواهد برجام و ایران را حفظ کند و از سویی نمی خواهد برای آن هزینه کند و امتیاز اثرگذار به ایران بدهد. این پروسه زمانی طی شده و اظهارات آنها نیز سبک‌سنگین کردن اروپا است برای تعریف جایگاه خودش. در این صورت عملکرد ایران، تاثیر مستقیمی در سرنوشت برجام دارد و اگر ما کوتاه بیاییم قطعا آنها پیش خواهند آمد تا جایی که به برنامه نفت در برابر غذا و دارو بسنده کنیم. لذا یک دیپلماسی هوشمند و قدرتمند باید در دستگاه سیاست خارجی در دستور کار قرار گیرد و از ارائه امتیازات اضافی خودداری شود. از جمله این امتیازات درخواستی آنها تصویب لوایح 4 گانه گروه ویژه اقدام مالی یا FATF، است که به عنوان پیش زمینه راه اندازی spv مطرح می شود اما هیچ ارتباطی با آن ندارد. بحث مذاکره در خصوص توان موشکی و مسائل حقوق بشری از جمله دیگر موارد است.

بر اساس سناریوی اول، اروپا آمادگی تعامل در حد برجام با ایران را دارد و تلاش می کند تا حد امکان از تعهداتش بکاهد. لذا ایران باید با تعیین زمان قطعی و حدود انتظارات، تکلیف اروپایی ها را روشن کند. آنها بر این اساس باید تصمیم بگیرند که در برجام خواهند ماند یا خیر. طبق این سناریو آنها این هزینه ها را خواهند پذیرفت و در غیر این صورت باید به سراغ سناریوی دوم بریم.

سناریوی دوم: وقت کشی تا زمان خروج ایران از برجام

برخلاف گروهی که اروپا را مجبور به همکاری با ایران و ماندن در برجام می دانند، دسته دیگری معتقدند اگرچه خروج ایران از برجام ممکن است هزینه هایی برای اروپا داشته باشد، با این وجود میزان تنیدگی اروپا با آمریکا از نظر سیاسی و اقتصادی (610 میلیارد دلار تراز مالی اروپا با آمریکا در برابر 14 میلیارد دلار ایران) به هیچ عنوان قابل مقایسه با مولفه دیگری نیست. اروپا نیز به زودی دلخوری سیاسی خود از ترامپ را با منافع عینی عوض خواهد کرد و وضع کنونی حداکثر به میزان تغییر روسای جمهوری فعلی پایدار خواهد ماند.

با این اوصاف اروپا دیر یا زود از برجام خارج خواهد شد، اما پیش از آن تلاش می کند زمین را طوری طراحی کند که ایران به خروج از برجام متهم شود و زمینه برای اقدامات بعدی شامل تحریم و تهدید مهیا شود. دلیل وقت کشی های فعلی نیز دو چیز است. نخست انتقال اعتراض اروپا به ترامپ به خاطر یک جانبه گرایی و در نظر نگرفتن اعتبار اروپایی ها و دوم حداکثر بهره برداری و کنترل روی ایران تا زمانی که مقدور است.

به تعبیری از سویی ایران را بازی می دهند و با بهانه های غیرواقعی زمان مرگ برجام را به تعویق می اندازند که با این تعویق ها اقتصاد ایران به دلیل نامشخص بودن شرایط و نااطمینانی های پی در پی آسیب بزرگی خواهد خورد، و از سویی نیز آمریکا را از تکرار چنین اقدامات یکجانبه ای در آینده بازخواهند داشت.

بر اساس این سناریو ایران حتی یک روز هم نباید در برجام بماند و در اولین فرصت باید از آن خارج شود و فعالیت های هسته ای خود را از سر بگیرد.

بهره سخن

برنامه اروپایی ها، سناریوی اول باشد یا دوم، گذر زمان به زیان ایران است. منافع ملی ایجاب می کند وزارت خارجه در یک بیانیه قاطع و مشخص، زمان نهایی حضور ایران در برجام را اعلام کند و پس از آن، طرف اروپایی یا spv را راه اندازی می کند و تعاملات مالی طرفین از سرگرفته می شود و منافع اقتصادی ایران تامین می شود و از وقت کشی ها و عملیات روانی دشمن جلوگیری می شود.

همان طور که پیش تر نیز بارها اشاره شد، نااطمینانی اقتصادی، سمی به مراتب مضرتر از تحریم است و به عقب نشینی صاحبان سرمایه از کنش اقتصاد و حرکت به سمت بازارهای غیرمولد برای حفظ ارزش سرمایه می شود و نتیجه آن افزایش تلاطمات اقتصادی خواهد بود. لذا دولتمردان باید این نکته را مد نظر قرار دهند که در سال 98 وضعیت مناسبات ما با اروپا کاملا مشخص باشد تا صاحبان سرمایه هر چه سریعتر خود را با شرایط جدی هماهنگ کنند و از تعمیق رکود فعلی جلوگیری شود.

کامران ندری، اقتصاددان معتقد است: «وقت کشی اروپایی ها نشان می دهد میزان تعهد و پایبندی آنها به spv محل ابهام است، لذا نباید اقتصاد را معطل آنها کرد و یا امتیاز جدیدی به این بهانه به آنها داد. مهمترین علت شکست دولت در عرصه اقتصادی برنامه‌ریزی بدون توجه به واقعیتها و تصمیم‌گیری و مدیریت بر اساس وعده‌ها و بدون توجه واقعیتهای بیرونی است.»

پیش از اعلام این زمان، اجرای یک دیپلماسی گسترده سیاسی، عمومی و رسانه ای برای مقابله با عملیات روانی طرف مقابل ضروری است.