فلسفه روزه از دیدگاه قرآن مجید
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ قرآن به عنوان معجزه جاوید پیامبر اکرم (ص) راه ارتقای وجودی و فلسفه رمضان را تبیین می کند. روش دستیابی به ارتقا وجودی در مثلث تقوی، شکر و رشد در آیات ۱۸۳تا۱۸۶ سوره مبارکه بقره قابل تأمل است.
الف) تقوا
«یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمْ الْصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (سوره بقره/183)
اى کسانى که ایمان آورده اید! روزه بر شما مقرّر گردید، همانگونه که بر کسانى که پیش از شما بودند مقرّر شده بود، باشد که پرهیزگار شوید.
تقوا به معناى خویشتندارى از گناه است. بیشتر گناهان، از دو ریشه غضب و شهوت سرچشمه مى گیرند و روزه، جلوى تندى هاى این دو غریزه را مى گیرد و لذا سبب کاهش فساد و افزایش تقواست.
روزه، باعث تقویت عاطفه است. کسى که یک ماه مزه گرسنگى را چشید، درد آشنا مى شود و رنج گرسنگان را احساس و درک مى کند. ر
به نظر مفسّران و دانشمندان علوم قرآنى، آیاتى که با خطاب «یا ایّها الّذین آمنوا» شروع شده اند، در مدینه نازل و جزو آیات مدنى هستند. فرمان روزه نیز همچون دستور جهاد و پرداخت زکات در سال دوم هجرى صادر شده است. تقوا و خداترسى، در ظاهر و باطن، مهمترین اثر روزه است. روزه، اراده انسان را تقویت مى کند. کسى که یک ماه نان و آب و همه لذات خود را کنار گذاشت، مى تواند نسبت به مال و ناموس دیگران خود را کنترل کند.
روزه، باعث تقویت عاطفه است. کسى که یک ماه مزه گرسنگى را چشید، درد آشنا مى شود و رنج گرسنگان را احساس و درک مى کند. رسول خدا (ص) فرمودند: روزه، نصف صبر است. روزه مردمان عادى، همان خوددارى از نان و آب و لذات است؛ اما در روزه خواص علاوه بر اجتناب از مفطرات، اجتناب از گناهان نیز لازم است و روزه خاصّ الخاص علاوه بر اجتناب از مفطرات و پرهیز از گناهان، خالى بودن دل از غیر خداست.
نتیجه اینکه با تأمل در آیه ۱۸۳سوره بقره می توان نتیجه گرفت، کنترل نفس و به دنبال آن تهذیب نفس از آثار مهم روزه است. بنابراین روزه، گام نخست در جهت ارتقای خویشتنداری و تمرین اراده است.
کسی که نمی گذارد، نفسش فربه شود و فضا را برای او تنگ می کند؛ قطعا نفس را تربیت می کند و نفس اماره و لوامه را تحت سیطره خود در می آورد و در این بین حتی بعضی به نفس مطمئنه راه پیدا می کنند که راضی و تسلیم پروردگار است. کسی که به چنین مقامی دست می یابد؛ در تحول دیدگاه ها و نواندیشی مؤثر بوده، در این دنیا مشکل گشا می شود و راه را برای دیگران نیز باز کند.
ب) شکر
«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَ مَنْ كانَ مَريضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُريدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لا يُريدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَ لِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلى ما هَداكُمْ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» (سوره بقره/آیه 185)
رمضان، ماهی است که قرآن در آن نازل شده، قرآنی كه سراسرش هدایت‌گر مردم و دارای دلایلی روشن از هدایت و مایه جدایی [حق از باطل] است. پس كسی كه در این ماه [در وطنش] حاضر باشد باید آن را روزه بدارد، و آن كه بیمار یا در سفر است، تعدادی از روزهای غیر ماه رمضان را [به تعداد روزه‌های قضا شده، روزه بدارد] . خدا آسانی و راحت شما را می‌خواهد نه مشقت شما را. و [قضای روزه] برای این است كه: شما روزه‌هایی را [كه به خاطر عذر شرعی افطار كرده‌اید] كامل كنید، و خدا را بر این‌كه شما را هدایت فرموده بزرگ شمارید، و نیز برای این كه سپاس‌گزاری كنید.
روزه داری نوعی شکرگزاری است؛ این شکر نیز همچون سایر خصلت های اخلاق دینی، آثار دنیوی و بازتاب اخروی دارد. برخی آثار و برکاتی که با روزه داری به عنوان نوعی شکر نصیب روزه دار می شود، عبارتند از: افزایش نعمتها، رسیدن به آرامش و امنیت روانی و رسیدن به بهشت و نعمتهای بهشتی.
بنابراین شکرگزاری ریشه تمام سعادت ها و سرچشمه عظیم برکات الهی برای انسان است. خیر دنیا و آخرت در شکرگزای است و کسانی که شکر نعمت نمی کنند و کفران کننده هستند، علاوه بر اینکه از این آثار محروم، به گرفتاری های دیگری مبتلا می شوند.
روزه داری نوعی شکرگزاری است؛ این شکر نیز همچون سایر خصلت های اخلاق دینی، آثار دنیوی و بازتاب اخروی دارد
لذا شکرگذاری به عنوان دومین فلسفه روزه در سوره مبارکه بقره یاد شده است. طبعاً در مکتب رمضان اگر بتوان از امکانات ناب خداوندی استفاده درست کرد؛ مرتبه شکرگذاری در حد وسع هر کس به جا آورده شده است. طبعاً انسانی که به این مرتبه برسد، در خلق امکانات برای دیگران سهیم خواهد بود و موانع را از سر راه برخواهد داشت.
ج) رشد
«وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِي وَلْيُؤْمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ» (سوره بقره/آیه 186)
و هرگاه بندگان من از تو در باره من بپرسند [بگو] من نزديكم و دعاى دعاكننده را به هنگامى كه مرا بخواند اجابت مىكنم پس [آنان] بايد فرمان مرا گردن نهند و به من ايمان آورند باشد كه راه يابند.
ماه مبارک رمضان یکی از پرفضیلت‌ترین ماه‌های اسلامی و تعلیم و تربیت در کنار پرورش و رشد و تعالی روحی برای روزه داران در نظر گرفته شده است. برنامه تربیتى که روزه با خود به دنبال دارد قابل توجه است آگاهى هر چه بیشتر و عمیق‌تر از تعلیمات آسمانى در کنار سلامتی جسم و جان؛ بخش کوچکی از آثار برکات و خیرات روزه به شمار می‌رود. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: ماه رمضان گناهان را می‌سوزاند.
بدیهی است انسانی که دو مرحله پیشین را درست به جا آورد، قطعاً می تواند ارتقا یابد و راه ترقی و رسیدن به علو بپیماید. چنین انسانی می تواند در رشد دیگران نیز مؤثر باشد حرکت از مراتب نازل روزه (که همان نخوردن و نیاشامیدن است)، به مراتب بالاتر، بیانگر رشد و تعالی است. اینگونه می توان نتیجه گیری کرد که کنترل نفس و استفاده صحیح از امکانات لازمه رشد است.
انسان رشد یافته با تأسی از این مثلث قرآنی (تقوا، شکر و رشد) می تواند در تمام مناسبات، اعم از مناسبات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نقش آفرینی کند. غنیمت دانستن این فرصت در جهت رشد و شکوفایی خود و دیگران گامی نوین و دروازه ای جدید به سوی حل مشکلات انسانی و اجتماعی است.