هوافضای ایران، از پروژه راهبردی تا تجارت
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ «هدف نهایی این است تا سال ۱۴۰۷ (۲۰۲۸-۲۰۲۹) به مرحلهای برسیم که بیش از 10 پرتاب در ماه انجام شود». این اظهارات حسین شهرابی فراهانی، مدیرعامل شرکت امیدفضا، یکی از نخستین شرکتهای فضایی خصوصی ایران است. وی با همین یک جمله شاید بلندپروازانهترین چشماندازی را که تاکنون برای برنامه فضایی جمهوری اسلامی ایران بیان شده است، ترسیم کرد.
بلندپروازیهای فضایی ایران به پیش از انقلاب اسلامی برمیگردد. سال ۱۹۵۸ ایران به عضویت اولیه کمیته موقت سازمان ملل متحد برای همکاری بینالمللی در فضا درآمد
برای کشوری که تنها یک دهه پیش، برای قرار دادن ماهوارههای کوچک در مدار مشکل داشت، پیشبینی شهرابی در زمینه سامانه پرتاب صنعتی با فرکانس بالا قابل توجه است، اما این پیشبینی نشان دهنده تغییری عمیقتر است؛ یعنی تلاش ایران برای تبدیل برنامه راهبردی به صنعت تجاری که دست کم قادر به رقابت با شرکای خود در کشورهای عضو بریکس، سازمان همکاری شانگهای و بلوکهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا باشد .
شهرابی نه وزیر است و نه فرمانده نظامی. وی چهره جدیدی برای تلاشهای فضایی ایران به شمار میرود؛ کارآفرینی که به میزان مهارتش از منطق زنجیرههای تأمین و تقاضای بازار، در جزئیات مهندسی نیز تبحر دارد .
وی به همراه مقام هایی مانند حسن سالاریه، معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان فضایی بخش نوپای ماهوارهای ایران را به صنایع داخلی پهپاد و خودروسازی تشبیه میکند، دو حوزهای که ایران به طرز شگفتآوری توانسته است در آنها در برابر تحریمها مقاومت و خطوط تولید داخلی قوی ایجاد کند. به گفته شهرابی، برنامه فضایی ایران در حال گذار از مرحله «تثبیت» (یعنی تسلط بر فناوریهای ماهوارهای، ایجاد چرخه کامل تولید و پرتاب و انجام تعداد کافی مأموریت برای اثبات قابلیت اطمینان) به مرحله «تولید» است؛ جایی که این قابلیتها گسترش می یابند و به محصولات تجاری تبدیل میشوند .
نخستین دستاورد بزرگ ایران
بلندپروازیهای فضایی ایران به پیش از انقلاب اسلامی برمیگردد. سال ۱۹۵۸ ایران به عضویت اولیه کمیته موقت سازمان ملل متحد برای همکاری بینالمللی در فضا درآمد که بعداً به «کمیته خاص استفاده صلح آمیز از محیط ماورای فضا» (COPUOS) تغییر نام داد و این نشان دهنده تمایل اولیه برای مشارکت در سامانه فضایی جهانی نوظهور بود. اواسط دهه ۱۹۷۰ تهران از دیپلماسی به برنامهریزی عملی روی آورد؛ سال ۱۹۷۴ قراردادی با جنرال الکتریک برای ساخت ایستگاه دریافت دادههای ماهوارهای امضا و برنامهریزی برای ساخت ماهواره ارتباطی ملی را به نام «زهره» آغاز کرد.
با وجود این، انقلاب ۱۹۷۹ و جنگ ویرانگر ایران و عراق تلاشها را متوقف کرد. سازمان فضایی ایران سال ۲۰۰۴ به طور رسمی تأسیس شد و این نشاندهنده مرحله جدید و نهادینهتر بود که بر ایجاد قابلیتهای ملی در طراحی ماهواره، سامانههای پرتاب و زیرساختهای زمینی متمرکز بود .
نخستین دستاورد بزرگ، ماهوره «سینا-۱» بود که نوامبر ۲۰۰۵ به عنوان نخستین ماهواره ایرانی که به مدار رسید، پرتاب شد. این پروژه در قراردادی با روسیه انجام شد و شرکتهای روسی طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره را برعهده، در حالی که مهندسان ایرانی در مراحل مختلف نظارت، مستندسازی و کسب تجربه عملی شرکت داشتند. گرچه «سینا-۱» کاملاً خارجی بود، اما نخستین تجربه یکپارچه ایران در توسعه ماهواره و رویههای عملیاتی اولیه را فراهم کرد و پایههای نهادی و فنی را برای نخستین تلاشهای کاملاً داخلی، ازجمله ماهواره امید، نخستین ماهواره طراحی، مونتاژ و پرتاب شده به وسیله موشک تولید داخل در فوریه ۲۰۰۹ بنا نهاد .
با وجود این ، توسعه برنامه فضایی ایران همواره سایه کاربرد دوگانه را به همراه داشته است، زیرا به موازات برنامه موشکهای بالستیک دوربرد تکامل یافت. موشک سفیر که امید را به مدار فرستاد، اساساً از خط تولید موشکهای بالستیک ایران مشتق شده بود و «شهاب-۳» به عنوان ساختار بنیادی نخستین سکوی پرتاب فضایی عمل میکرد. سامانههای بعدی (ازجمله نسخههای بزرگتر سفیر، سیمرغ و طرحهای هیبریدی بعدی مانند قاصد) فناوریهای مرتبط با ارتش را در خود جای دادهاند؛ ازجمله موتورهای سوخت جامد، سازههای سبک فیبر کربنی و نازلهای متحرک برای کنترل جهت رانش که همگی عناصر کلیدی موشکهای بالستیک دوربرد مدرن هستند.
منتقدان استدلال میکنند، هر پیشرفتی در قابلیتهای پرتاب فضایی ایران به طور مؤثر شکاف فناوری به سمت موشک بالستیک قارهپیما را کاهش میدهد و نگرانیهای مداومی را در زمینه گسترش سلاحهای هستهای ایجاد میکند و آن را در نظارت قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد قرار میدهد .
توسعه قابلیت های فضایی
برنامه فضایی ایران امروزه همه چیز را از تولید ماهواره و توسعه سکوی پرتاب گرفته تا بهرهبرداری از سایتهای پرتاب و ایستگاههای زمینی که دادههای فضایی را ردیابی و دریافت میکنند، دربر میگیرد. در دسته محمولههای ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلوگرمی، ایران میتواند ماهوارهها را با استفاده از چندین خانواده موشک، ازجمله موشک سوخت جامد «قائم-۱۰۰» و موشک سوخت مایع سیمرغ در مدار پایین زمین قرار دهد. این کشور همچنین در حال گسترش زیرساختهای پرتاب خود است که پروژه مرکز فضایی چابهار در سواحل جنوب شرقی برجستهترین آنهاست. موقعیت جغرافیایی امکان دسترسی به طیف وسیعی از مدارها را فراهم میکند. مرحله نخست آن که برای موشکهای سوخت جامد طراحی شده، در حال تکمیل است و انتظار میرود نخستین پرتاب آزمایشی آن در ماههای آینده انجام شود .
توسعه برنامه فضایی ایران همواره سایه کاربرد دوگانه را به همراه داشته است، زیرا به موازات برنامه موشکهای بالستیک دوربرد تکامل یافت
قابلیتهای پرتاب مدرن ایران به صورت مرحلهای توسعه یافته است. ماهواره سفیر بین سالهای ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۵ پایه و اساس را بنا نهاد و چندین ماهواره کوچک آزمایشی را در مدار قرار داد. دوران جدیدی در سال ۲۰۲۰ با ماهوارههای نظامی نور که به وسیله موشک هیبریدی قاصد پرتاب شدند، آغاز شد و نخستین سری پایدار از مأموریتهای مداری را رقم زد. به موازات آن، تهران همکاری خود را با مسکو گسترش داد و روسیه ماهواره تصویربرداری خیام را سال ۲۰۲۲ پرتاب کرد، «پارس-۱» را سال ۲۰۲۴ در مدار قرار داد و خدمات پرتاب برای تعدادی از محمولههای دولتی و خصوصی ایران ارائه کرد .
در این زمینه، ایران سالهای اخیر بر توسعه دو خانواده بزرگتر و توانمندتر از موشکهای ماهوارهبر تمرکز کرده است. موشک سیمرغ با سوخت مایع سال ۲۰۲۴ با قرار دادن چندین ماهواره در مدار پایین زمین به موفقیت مداری دست یافت، در حالی که موشک «قائم-۱۰۰» با سوخت جامد در سومین مأموریت خود به مدار رسید و از آن زمان مأموریتهای موفق دیگری انجام داده است. این برنامهها در کنار هم، نشان دهنده گذار ایران از پرتابهای پراکنده و آزمایشی به سامانههای تکرارپذیر و مقیاسپذیر هستند .
عبور از چالش ها
با وجود این، چالش اصلی همچنان قابلیت اطمینان و عملکرد است. حداکثر بار مداری فعلی ایران حدود ۳۰۰ کیلوگرم است (هدفی که در اواخر سال ۲۰۲۴ به آن دست یافت) اما هدف فوری ۵۰۰ کیلوگرم است که امکان پرتاب ماهوارههای سنگینتر مجهز به حسگرهای پیچیدهتر فراهم میکند. تعداد دفعات پرتاب نیز به همان اندازه مهم است؛ در صنعت فضایی، تک موفقیت هرگز کافی نیست. به گفته حسن سالاریه رئیس سازمان فضایی ایران، این کشور تا زمانی که هشت تا 10 مأموریت متوالی بدون حادثه انجام نداده باشد، سکوهای پرتاب خود را کاملاً پایدار نخواهد دانست. ایران در این مسیر حرکت میکند، اما دستیابی به قابلیت اطمینان پایدار همچنان معیار حیاتی قبل از ورود مطمئن به بازار است .
قابلیت تجاری به نیروی محرکه فزایندهای در برنامه فضایی ایران تبدیل شده است. این تغییر به وضوح با پرتاب برنامهریزیشده سه ماهواره در زمستان امسال نشان داده شده است: ظفر، پایا و «کوثر-۲» که به ترتیب به وسیله نهادی دولتی، تیم دانشگاهی و شرکتی خصوصی ساخته شدند. مقام های ایرانی این تنوعبخشی را آغاز مرحله تولید توصیف میکنند، زیرا کشور از ماهوارههای آزمایشی انفرادی به تولید مداوم که نیازهای منظومههای فضایی را برآورده میکند، حرکت کرده است.
شهرابی از شرکت امیدفضا رهبری تلاش بخش خصوصی را برعهده دارد و استدلال میکند، ایران باید منظومههای ماهوارهای را متناسب با بازارهای جهانی طراحی کند، نه فقط نیازهای داخلی و از اسپیسایکس به عنوان الگویی برای توسعه نام میبرد. دوناما، منظومه پیشنهادی اش حدود ۲۰۰ ماهواره را در مدت سه سال در کنار سایر پروژههای تحت رهبری بخش خصوصی مانند منظومه شهید سلیمانی، پیشبینی میکند. شهرابی میگوید، هدف این است تا سال ۲۰۲۹ به 10 پرتاب ماهواره در ماه برسد، سطحی که وی برای تبدیل ایران به اپراتور واقعاً تجاری ضروری میداند .
مقام های و کارآفرینان ایرانی مزیت رقابتی خود را در بازارهای کشورهای عضو بریکس، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا میبینند. این بلوکها شامل برخی از بزرگترین جمعیتهای جهان و اقتصادهای با سریعترین رشد و همچنین میلیونها کاربر هستند که در حال حاضر به خدمات ماهوارهای دسترسی ندارند. تقاضا از تصویربرداری و نظارت کشاورزی گرفته تا مشاهدات زیستمحیطی، مدیریت بلایای طبیعی، ارتباطات، رادار و ناوبری متغیر است. راهبرد ایران این است خود را به عنوان ارائهدهنده کمهزینه در اقتصاد فضایی که به تدریج از زنجیرههای تأمین غربی فاصله میگیرد، قرار دهد .
در واقع هزینه، قویترین نقطه قوت ایران است. مقام ها آشکارا راهبرد فضایی خود را با صنعت پهپاد مقایسه میکنند، صنعتی که با تکیه بر هزینههای پایین تولید و خوداتکایی ناشی از تحریمها، به صادرکننده جهانی غیرمنتظره تبدیل شد. امروز، مسئولان فضایی همین استدلال را مطرح میکنند؛ ایران نمیتواند از نظر هزینه با قدرتهای بزرگ برابری، اما میتواند از نظر قیمت با آنها رقابت کند. رئیس پژوهشگاه فضایی ایران به تازگی گفت، ماهوارهها و خدمات پرتاب ایران در وهله نخست برای مقرون به صرفه بودن طراحی شدهاند .
این روند در مشارکتهای بینالمللی ایران نیز منعکس شده است. تهران در حال گسترش همکاری خود با چین ، به ویژه به وسیله نقش خود در مأموریت آتی است. مهندسان ایرانی در حال توسعه زیرسامانهها و ابزارهای علمی هستند که قرار است با موشک چینی به ماه پرتاب شوند، در مدار ماه فعالیت و دادهها را به زمین منتقل کنند. ایران با ترکیب مهندسی کمهزینه و مشارکت با قدرتهای فضایی غیرغربی در حال ظهور، امیدوار است برنامه فضایی خود را نه تنها به دستاورد ملی، بلکه به بازیگر رقابتی و مقرون به صرفه در بازار جهانی تبدیل کند .