جهش شگفت انگیز جمهوری اسلامی در عرصه علمی

به گزارش "راهبرد معاصر"؛ ایران از جمله کشورهایی است که علاوه بر تحریم‌های بین‌المللی که در۳۰ سال گذشته تقریباً در همه زمینه‌های تحقیقاتی حاکم بوده‌است در زمینه سیستم علمی و آموزشی پیشرفت زیادی داشته‌است.  بر اساس گزارش‌ها ایران سریعترین رشد علمی را در جهان داراست و پیشرفت‌های شایانی در فناوری هوا فضا، فیزیک هسته ای و..  داشته‌است. یكي از افتخارات غرور آفرين جمهوري اسلامي ايران، رشد روز افزون و حضور فعال كشور در عرصه‌هاي علمي است، پیشرفت در اين زمينه بقدري با سرعت انجام شده است كه تا سال 1391 بیش از 26196 اختراع  در کشور ثبت شده است، همچنین پژوهشگران ايراني از نظر پژوهشی با ثبت 8513 مقاله علمی، در ردیف شانزدهم تولید علم و در زمره دانشمندان و پژوهشگران ممتاز جهان قرار گرفته اند

.

دستيابي به فن آوري و دانش كامل چرخه سوخت هسته‌اي و قرار گرفتن در رديف پنج كشور برتر جهان در اين زمينه و همچنين ورود موفقيت آميز و همزمان با ساير كشورهاي پيشرفته به عرصه علوم جديد مانند: نانو تكنولوژي که رتبه هفتم جهانی را به خود اختصاص داده و سایر علوم جدید از جمله؛ ليزر، ميكرو الكترونيك، ورود به علم ساخت روبات و كسب موفقيتهاي جهاني در مسابقات روبوتيك، توسعه سخت‌افزاري و ساخت ابر رایانه، توسعه نرم افزاري و بهره برداري گسترده از علوم رايانه‌اي در كشور و كسب 362 مدال در المپيادهاي مختلف علمي جهان، بخش دیگری از دستاوردهای انقلاب اسلامی است، که در کشور سابقه قبلی نداشته است.در این مطلب قصد داریم برخی شاخصه های پیشرفت کشور در عرصه علمی را در مقیاس جهانی مورد ارزیابی قرار دهیم.

شتاب دست نیافتنی ایران در حوزه علمی 

ایران در سال 2016 در شاخص شتاب علمی (تولید مقالات علمی) رتبه اول را کسب کرد، در حالی که این رتبه در سال 2013، 25 بوده است. علاوه بر آن کشور با 3 برابر شدن درصد تولید مقالات علمی در سطح یک درصد برتر دنیا قرار گرفت، ضمن آنکه تعداد دانشمندان ایرانی برتر در سطح بین‌المللی در سال 2013 رشد حدود 40 درصدی داشته است. بر اساس آمارهای اعلام شده از سوی پایگاه ISI، ایران 1.74 درصد در تولید علم جهانی سهیم بوده است، در حالی که این میزان در سال 2013 به میزان 1.377 درصد گزارش شده است.

رتبه یک منطقه در شاخص بازگشت مهاجران تحصیلکرده به کشور

ایران طبق گزارش مشترک سازمان ملل و OECD، از نظر شاخص نسبت تعداد مهاجران تحصیلکرده به کل تحصیلکردگان داخل کشور، در گروه کمتر از 2 درصد قرار دارد. نسبت مهاجرت تحصیلی ایرانیان به مهاجرت تحصیلی بین المللی از 40 سال گذشته در سراسر جهان تعداد دانشجویانی که برای ادامه تحصیل مهاجرت می‌کنند 6 برابر شده است، اما تعداد دانشجویان مهاجر ایرانی نصف شده است؛ بنابراین این تعداد به‌نسبت کشور‌های دنیا 12 برابر کاهش یافته است. میزان مهاجرت دانشجویان به آمریکاتعداد دانشجویان ایرانی که جهت تحصیل به آمریکا مهاجرت می‌کنند از 57 هزار نفر در سال 57 به 12 هزار نفر در حال‌حاضر رسیده و 5 برابر کاهش نشان می‌دهد

این در حالیست نرخ جابجایی دانش آموختگان دانشگاهی به دیگر کشور‌ها در قیاس با منطقه و کشور‌های در حال توسعه در حالیکه میانگین مهاجرت دانشجویان ایرانی در حال حاضر 1 درصد است میانگین نرخ مهاجرت دانشجویان در دنیا بین 3 تا 4 درصد، در خاورمیانه در سال 2008، 9/7 بوده است. همچنین از میانگین کشور‌های درحال توسعه نیز کمتر بوده و طی سال‌های 2000 تا 2010 نصف شده است. رتبه دانشگاه مقصد دانشجویان مهاجر ایرانی از میان دانشجویانی که برای تحصیل به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند تنها 1 درصد به 10 دانشگاه برتر دنیا وارد شده اند و مابقی به دانشگاه‌های معمولی وارد شدند بنابراین 90 درصد از آنان الزاما نخبه یا استعداد برتر نیستند.

از سوی دیگر نرخ ماندگاری دانش آموختگان مهاجر85 درصد دانشجویانی که برای تحصیل به کشور‌های اروپایی می‌روند پس از اتمام تحصیل در آنجا باقی نمی‌مانند و تنها 15 درصد دانشجویان ایرانی محصل در کشور‌های اروپایی پس از اتمام تحصیل در کشور باقی می‎مانند، براساس گزارش بنیاد ملی علوم آمریکا NSF نرخ ماندگاری پس از تحصیل دانشجویان ایرانی مهاجرت کرده به اروپا در سال‌های 2010 تا 2012 بطور میانگین 15 درصد است که کمتر از میانگین نرخ ماندگاری تحصیل کردگان سایر کشور‌های در حال توسعه در اروپا و آمریکاست.

جایگاه متعالی در دارا بودن دانشمندان برتر جهانی

تعداد دانشمندان برتر دنیاپیش از انقلاب، ایران هیچ دانشمند برتر جهانی نداشته است، اما در 1395 (2016) طبق اعلام پایگاه معتبر بینالمللی وب آو ساینس، ایران دارای 208 دانشمند برتر است که در میان یک درصد دانشمندان برتر دنیا قرار دارند، این رتبه بندی براساس تعداد مستندات علمی در پژوهشهای محققان دنیا در 10 سال اخیر در 22 رشته موضوعی انجام می‌شود، این در حالی است که اساتید حوزه و علوم اسلامی در این دانشمندان به حساب نمی‌آیند.

پس از انقلاب خصوصا طی دو دهه اخیر شخص رهبری معظم انقلاب با اقداماتی مانند تاسیس نهاد‌های متولی شناسایی و حمایت نخبگان و ایجاد ساختار‌ها و تشکیلات علمی و نخبگانی نقش مهمی در گفتمان‌سازی و جریان‌سازی فضای علمی کشور ایفا نمودند.
برگزاری سالانه بیش از 10 دیدار عمومی با نخبگان علمی و نشست هفتگی مداوم با نخبگان علمی نشان از اهتمام رهبری به پیشرفت علمی دارد.

نرخ رشد علمی ایران 11 برابرِ نرخ رشد میانگین جهانی

ایران در حوزه علمی حائز کسب رتبه اول منطقه و شانزدهم جهان در سال 2018 شده و این پیشرفت عمدتا در دو دهه اخیر رخ داده است. در نظام رتبه بندی سایماگو براساس پایگاه استنادی اسکوپوس، ایران در سال 1996 در 52 جهانی و رتبه 5 منطقه قرار داشته است.

درصد سهم ایران در تولید مقالات علمی دنیا نسبت به قبل از انقلاب اسلامی 656 برابر شده است. این سهم قبل از انقلاب اسلامی 3 هزارم درصد بوده است که در 2017 مطابق نظر ISI به 95/1 درصد و مطابق نظر اسکوپوس به 97/1 رسیده است. در این میان ایران به رتبه اول علمی بین کلیه کشور‌های اسلامی برحسب تعداد مقالات دست یافته است. ارتقای 17 پله‌ای رتبه کیفیت تولیدات مقالات علمی داغ و پر استناد کشور که از سال 2011 از رتبه 39 به رتبه 21 تا سال 2016 رسیده است، نشانگر کاربردی و اثربخش بودن مقالات است.

طبق گزارش سازمان ملل ایران از حیث تعداد عناوین کتاب منتشره در سال، نهمین کشور دنیاست. این رتبه در رشته‌های علمی متفاوت است، به‌طور مثال در کتب الهیات در رتبه 2، در کتب زبان‌شناسی در رتبه 3، در کتب عمومی در رتبه 12، در روانشناسی و فلسفه در رتبه 13 و در علوم کاربردی در رتبه 16 جهان قرار دارد. از سوی دیگر سریعترین نرخ رشد علمی جهان مربوط به ایران است که 11 برابرِ نرخ رشد میانگین جهانی است.

وجود ۲ هزار و ۹۸۳ موسسه آموزش عالی دولتی و غیردولتی

با اینکه دانشگاه تهران به عنوان قدیمی ترین دانشگاه از ۸۰ سال پیش تاسیس شده بود اما توسعه دانشگاهها در دهه ۵۰ شمسی صورت گرفت، با این حال فقط شهرهای بزرگ دانشگاه و موسسه آموزش عالی داشتند، در حالیکه امروز به برکت انقلاب اسلامی بیش از ۳ هزار موسسه آموزش عالی حتی شهرهای کوچک را هم از آموزش عالی بهره مند کرده اند. به طوری که تعداد کل دانشگاهها و مراکز آموزش عالی (دولتی و غیردولتی) از تعداد ۲۲۳ موسسه در سال ۱۳۵۷ به ۲ هزار و ۹۸۳ موسسه در سال ۹۵ افزایش رسیده است.

این رشد همچنین در تعداد دانشجویان نیز مشاهده می شود. تعداد کل دانشجویان از تعداد ۱۷۵ هزار و ۶۷۵ نفر در سال ۱۳۵۷ به تعداد ۴ میلیون و ۳۴۸ هزار و ۳۸۳ نفر در سال ۱۳۹۵ افزایش یافت.

این در حالی است که تعداد دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی شامل کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی به عنوان عاملی تاثیر گذار در تولید علم نیز رشد قابل توجهی داشته است و تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد از تعداد ۶ هزار و ۳۴۰ نفر در سال ۱۳۵۷ به تعداد ۷۷۴ هزار و ۷۶۶ نفر در سال ۱۳۹۵ و تعداد دانشجویان دکتری از یک هزار و ۲۵۵ نفر در سال ۱۳۵۷ به تعداد ۱۱۵ هزار و ۱۹۱ نفر در سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است.

همچنین تعداد اعضای هیات علمی تمام وقت دانشگاهها و مراکز آموزش عالی (دولتی و غیردولتی) از تعداد ۵ هزار و ۵۸۰ نفر در سال ۱۳۵۷ به ۸۰ هزار و ۹۷ نفر در سال ۹۵ رسیده است.

رتبه‌های برتر جهانی در عرصه‌های فناوری و علوم کاربردی و مهندسی

جمهوری اسلامی طی 4دهه اخیر شاهد دستاورد‌های متعدد علمی و فناوری در علوم و رشته‌هایی مانند هسته‌ای، نانو، بیوتکنولوژی، موشکی، سلول‌های بنیادین، هوافضا، دارو‌های نوترکیب و پزشکی بوده‌ و ثابت نمود در صورت اتکا به ظرفیتهای داخلی و مدیریت مناسب آنها، دسترسی به قله‌های علم و فناوری امکان پذیر است.  طبق گزارش انجمن جهانی اقتصاد، ایران از نظر فارغ التحصیلان STEM شامل چهار حوزه «علوم دانشی، فناوری، مهندسی، ریاضی» در جایگاه پنجم جهان قرار دارد. ایران اکنون در حوزه فنی و مهندسی به سومین کشور در تربیت مهندس در سال 2018 دست یافته است. همچنین ایران پنجمین کشور در مهندسی شیمی و مهندسی انرژی برحسب شاخص تولید مقالات در اسکوپوس در 2015 و نهمین کشور در مهندسی عمران و مهندسی اقیانوس برحسب شاخص تولید مقالات در اسکوپوس در 2015 است.

صنعت هسته ای

 جمهوری اسلامی اکنون کشوری هسته‌ای شده و عملاً عضو باشگاه هسته‌ای جهان است. به‌‌رغم همه تحریم‌ها و تهدیدها، ایران با تلاش‌ها و مجاهدت‌های جوانان و متخصصین خود، به چرخه کامل سوخت‌ هسته‌ای (غنی‌سازی) دست یافته و از نظر دانش علمی و فناوری در این عرصه در ردیف 7-8 کشور پیش‌رفته جهان قرار گرفته است. انرژی هسته‌ای در عرصه‌های مختلف پزشکی، دامپزشکی، صنعت، کشاورزی، تولید برق و ... کاربرد دارد. بدون تردید با تثبیت و نهادینه شدن چرخه سوخت در ایران، این دستاورد بسیار ارزشمند، آثارش در تمامی عرصه‌های مذکور آشکار خواهد شد. کشورهای زورگو و سلطه‌گر زمانی اجازه دسترسی کشوری چون ایران به یک کیلوگرم اورانیوم غنی شده را نمی‌دادند، امروزه در داخل کشور با تأسیسات کاملاً بومی، چندین تن کیک زدر به UF6 تبدیل شده، چند تن اورانیوم غنی شده با غنای زیر 5 درصد و چند صد کیلوگرم اورانیوم با غنای 20 درصد در داخل تولید شده است.