اهمیت استراتژیک پایانه نفتی جاسک چیست؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ در تیرماه 1399 شاهد دستور رسمی ریاست‌جمهوری بر آغاز عملیات احداث طرح لوله‌گذاری گوره به بندر جاسک بودیم. طرحی که رئیس‌جمهور ضمن  راهبردی دانستن آن به لحاظ امنیت ملی، خاطر نشان ساخت که در دولت یازدهم این طرح لوله‌گذاری گوره - جاسک را خدمت مقام معظم رهبری توضیح داده شد که معظم له نیز خطاب به رئیس جمهور فرمودند که طرح مزبور استراتژیک‌ترین طرح دولت است. این طرح مهم‌ترین طرح نه‌تنها ازلحاظ اقتصادی بلکه ازلحاظ امنیت ملی و امنیت اقتصادی و امنیت انرژی است.

بر این اساس، این مقاله تلاش دارد با اشاراتی بر طرح احداث پایانه نفتی جاسک و ارائه تحلیلی بر چرایی استراتژیک خواندن این طرح، مزیت‌های سیاسی-اقتصادی متعدد این طرح را برای کشور در آینده نه چندان نور تبیین نماید.

احداث پایانه نفتی جاسک

کشور ایران به دلیل برخورداری از منابع فراوان انرژی، نزدیکی جغرافیایی به دریاهای آزاد، سواحل مناسب برای تأسیس بندر و تأسیسات نفتی و ... دارای جایگاه انحصاری در تأمین انرژی و انتقال کالا برای کشورهای منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای است و در این‌ میان سواحل جنوب شرق ایران (سواحل مکران) از اهمیت بیشتری نسبت به سایر مناطق ایران برخوردارند. وجود برخی سواحل صخره‌ای، نوع، شکل و ویژگی‌های بیشتر سواحل مکران به نحوی است که برای ایجاد بنادر ساحلی مناسب هست. باوجود پتانسیل‌های بسیار گسترده سواحل جنوب شرقی کشور، در طی دهه‌های اخیر به دلیل تمرکز بیشتر بر بنادر و سواحل خلیج‌فارس، از قابلیت‌های این سواحل، استفاده مطلوب نشده است این الزام زمانی پررنگ‌تر شد که رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز تأکیدات فراوانی بر استفاده از ظرفیت‌های سواحل مکران در مسیر پیشرفت کشور ایراد نمودند و در مقاطع مختلف بر اهمیت این منطقه تصریح کرده و آن را به‌مثابه گنجی عظیم برای کشور دانستند و بر ضرورت رسیدگی مسئولان و تلاش برای توسعه و استفاده از ظرفیت این سواحل، توصیه نمایند.

از سوی دیگر نگرانی از پیامدهای تنش‌های منطقه‌ای در تنگه هرمز که به‌عنوان یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها در گلوگاه‌های نفتی دنیا به شمار می‌رود موجب گردیده که کشورهای تولیدکننده نفت خام منطقه به دنبال راهکارهایی برای انتقال نفت خام کشور خود بدون نیاز به تنگه هرمز باشند. بر این اساس خط لوله شرق به غرب عربستان به طول ۱۲۰۰ کیلومتر از منطقه بقیق به بندر ینبع در حاشیه دریای سرخ، خط لوله حبیشان – فجیره (ADCOP) امارات با طول تقریبی ۳۸۰ کیلومتر از ابوظبی به بندر فجیره در ساحل عمان، سه خط لوله کرکوک - جیحان (ITP)، کرکوک- بانیاس و عراق- عربستان (IPSA) در عراق ازجمله جایگزین‌های تنگه هرمز در میان کشورهای منطقه به شمار می‌روند.

در این میان، اقدامات کشورهای همسایه در ایجاد جایگزینی برای تنگه هرمز و نیز توصیه‌های مقام معظم رهبری، نخبگان و اندیشمندان، سبب گردید که ایران نیز به فکر تنوع‌بخشی به پایانه‌های صادراتی نفت افتاده و در این میان طرح پایانه جاسک در طرح توسعه مکران دیده شود، به طوری که پایانه جاسک به‌عنوان دومین پایانه صادراتی نفت خام کشور و به‌عنوان جایگزین تنگه هرمز تا پایان سال ۱۳۹۹، موردتوجه قرار گیرد.

بر این اساس احداث خط لول ۱۱۰۰ کیلومتری انتقال نفت گوره به جاسک با این هدف آغاز شد که با اجرای آن بتوان، امکان انتقال روزانه یک‌میلیون بشکه نفت خام از پایانه نفتی گوره در استان بوشهر به منطقه جاسک در ساحل دریای عمان فراهم شود.

ظرفیت‌ها و مزیت‌های سیاسی-اقتصادی

سواحل مکران و موقعیت خط لوله نفتی جاسک در جنوب شرقی ایران، به دلیل ویژگی‌های راهبردی که دارد از اهمیت زیادی برخوردار است. درواقع مزیت‌ها و فرصت‌های موجود و نهفته در سواحل مکران و نقطه احداث این پایانه نفتی می‌تواند باعث تسریع روند توسعه و پیشرفت منطقه جنوب شرق ایران و نیز افزایش قدرت سیاسی-اقتصادی کشور گردد که در ادامه مختصراً به هرکدام اشاره می‌گردد.

-مزیت اقتصادی ناشی از دسترسی ایران به اقیانوس هند و آب‌های آزاد

سواحل مکران و ساخت بنادر پیرامون آن ازجمله پایانه نفتی جاسک می‌تواند دروازه ورود ایران به اقیانوس هند و تجارت جهانی باشد. موقعیت ژئوپلیتیکی، یک مزیت اقتصادی قابل‌توجه در این منطقه است که حجم بزرگی از مبادلات جهانی کالا و اقتصادی را متوجه ‌این منطقه ‌می‌گرداند و جمهوری اسلامی می‌تواند با اهتمام دولتمردان در مسیر توسعه پایدار، نقش محوری خود را در خلیج‌فارس، دریای عمان و اقیانوس هند بازیابی کند و با ایجاد و بهره‌مندی از اسکله صادراتی جاسک، در حجم عظیم مبادلات کالا و ترانزیت انرژی جهانی و آثار گسترده توسعه ‌اقتصادی، سیاسی و اجتماعی سهیم گردد و منافع ملی و امنیت پایدار اقتصادی را به ارمغان آورد.

شکل (1) دسترسی به آب‌های آزاد و اقیانوس

-مزیت اقتصادی ناشی از ترانزیت، انتقال انرژی و تجارت

محل واقع‌شدن خط لوله جاسک در سواحل جنوب شرق ایران و دسترسی آن به کریدور های بزرگ تجاری دنیا و مسیرهای بزرگ ترانزیت کالا و انرژی به اروپا، کشورهای مدیترانه و هندوستان، نظیر کریدور ترانزیتی شمال جنوب، گذرنده از ایران و کریدور ترانزیتی هند، ایران و افغانستان که در بحث مسیرهای انتقال کالا و مواد غذایی قابل‌توجه است، از پتانسیل‌های اقتصادی این منطقه است.

قرار گرفتن این خط لوله انرژی در مسیر کریدورهای شمال جنوب و نیز قرار گرفتن در مسیر انتقال انرژی امکانات بالفعل این منطقه برای ایران است. با توجه به پتانسیل و توانمندی‌های ایران در این عرصه و این‌که از ترانزیت به‌عنوان صنعتی نو یاد می‌شود، حوزه‌ی نفوذ میان‌قاره‌ای سواحل مکران و قرار گرفتن خط لوله در مسیر کشتی‌های تجاری قول پیکر و مزیت‌های اقتصادی برآمده از آن، می‌تواند قدرت کشتیرانی دریایی ایران را نیز تقویت نماید و افزایش قدرت کشتیرانی حجم تبادلات و طراز تجاری را در گمرکات افزایش خواهد داد که این نیز خود مزیت اقتصادی محسوب می‌گردد. علاوه براین موارد، موقعیت استراتژیکی جغرافیایی جاسک در منطقه جنوب شرق و سواحل مکران این قابلیت را دارد که درآمد حاصله از ترانزیت کالا، پس از نفت و گاز به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع درآمدی کشور نیز موردتوجه قرار گیرد. چنانچه تأسیس منطقه آزاد تجاری بر بستر این پایانه نفی می‌تواند سرآغاز حرکتی بزرگ هم برای توسعه صنعت نفت و هم توسعه منطقه جاسک باشد.

شکل (2) کریدور ترانزیتی شمال جنوب، گذرنده از ایران

شکل (۳) کریدورهای تجاری جهان

-مزیت‌های سیاسی

 این خط لوله به لحاظ جایگاه سیاسی می‌تواند در اتخاذ استراتژی‌ها، دکترین و راهبردهای سیاسی - امنیتی جمهوری اسلامی، نقش ویژه‌ای برای کشور در نظام بین‌الملل ایفا نماید و آن را از توان و قابلیت تحرک قابل‌توجهی در فعالیت‌های سیاسی- نظامی برخوردار نماید. این مزیت‌ها عبارت‌اند از:

-مزیت ناشی از کریدور شمال-جنوب

باید‌ گفت مـوقعیت خـاص ژئوپلیتیکی ایـران به‌گونه‌ای است که با عبور لوله‌های نفت و گاز از خاک ایران، منجر به گسترده‌تر شدن همکاری‌های سیاسی این کشور بـا جمهوری‌های شرقی و جنوب شرقی آسیا و هندو پاکستان باشد‌ که همانا‌ همکاری‌های بخش‌ انرژی، همگرایی سیاسی را بـه دنـبال دارد کـه نهایتاً منجر به یکپارچگی ژئوپلیتیکی ایران در این حوزه خواهد شد. تأکید بر همکاری‌های انرژی و اقتصادی و هماهنگی‌های وسیع سیاسی مـی‌تواند ‌ ‌زمـینه‌ساز اعتمادسازی‌های عمیق‌ در‌ منطقه‌ گردد و این مسئله امنیت پایدار را ایجاد خواهد نمود که در این میان پایانه نفتی و اسکله صادراتی در جاسک می‌تواند در ایجاد کریدور معروف شمال و جنوب نقش مؤثر ایفا نماید.

جاسک ضمن داشتن عمق مناسب برای بارگیری کشتی، از موقعیت راهبردی و منحصربه‌فرد ژئوپلیتیکی در کریدور شمال و جنوب برخوردار است. به آب‌های اقیانوسی و بین‌المللی دسترسی آسانی دارد. به کشورهای شبه‌قاره هند و بازارهای بزرگ هند و چین نزدیک‌تر است. این ویژگی‌ها امتیاز بزرگی را در اختیار ایران قرار می‌دهد. امتیازی که به ایران قدرت چانه‌زنی و نفوذ بیشتر در بازارهای حمل‌ونقل جهانی خواهد داد.

-کنترل بر مسیرهای استراتژیک منطقه

با احداث پایانه نفتی جاسک و بالطبع حضور فعال اقتصادی ایران در سواحل مکران و تسلط بر یکی از مهم‌ترین و استراتژیک ترین راه‌های آبی جهان، کنترل ایران را در مبادی ورودی خلیج‌فارس و اقیانوس هند و دریا عمان تضمین می‌نماید و از طریق تجمیع منافع دیگران، دراین‌ارتباط به تولید امنیت از طریق همکاری‌های بین‌المللی، هزینه تأمین امنیت این منطقه را بر عهده دیگران نیز قرار می‌دهد و این‌یک مزیت سیاسی-امنیتی برای جمهوری اسلامی محسوب می‌گردد.

-جایگزینی تنگه‌ی هرمز

با توجه به اینکه در شرایط کنونی خلیج‌فارس تنها راه ارتباطی ایران به دنیای خارج است. ساختار ارتباطی ایران از مرکز ایران به‌سوی داخل خلیج‌فارس و از خلیج‌فارس به سمت خارج آن هست یعنی ایران از طریق خلیج‌فارس و تنگنای تنگه‌ی هرمز با سیستم جهانی پیوند می‌خورد. تنگه‌ی هرمز در حال حاضر به‌عنوان عامل قدرت برای ایران محسوب نمی‌گردد، بلکه عامل ضعف قدرت ملی ایران است؛ زیرا ایران وابسته‌ترین کشور منطقه به تنگه‌ی هرمز است و %100 صادرات انرژی فسیلی ایران و بیش از 80% صادرات و واردات آن از طریق مسیر فوق‌الذکر انجام می‌شود؛ بنابراین در شرایط بروز محاصره دریایی و تهدید امنیت تنگه‌ی هرمز، ایران به‌شدت آسیب‌پذیر خواهد بود، ازاین‌رو سواحل جنوب شرق ایران پتانسیل مناسبی برای خروج ایران از تنگنای ارتباطی دریایی محسوب می‌شود.

در این میان پروژه‌ی استراتژیک جاسک که موجب بی‌نیازی صادرات نفت کشور از تنگه هرمز می‌شود، با دور زدن تنگه هرمز، ضمن اینکه به دومین پایانه صادراتی نفت خام کشور تبدیل خواهد شد، به‌عنوان جایگزین تنگه هرمز،ضریب امنیت صادرات نفت ایران را افزایش خواهد داد.

جمع‌بندی

مزیت‌های اقتصادی و سیاسی ساخت پایانه‌ها و اسکله‌های صادراتی در سواحل مکران از جمله در جاسک به حدی است که می‌تواند به‌عنوان حلقه ‌اساسی زنجیره حمل‌ونقل، تجارت بین‌الملل، دروازه‌های مبادله انرژی، بار و مسافر دریا و خشکی و افزایش قدرت دریایی در آینده نه‌چندان دور قلمداد گردد و به موضوعی جذاب برای تولید ثروت و شکوفایی اقتصادی سیاسی و امنیتی برای کشور تبدیل گردد.

 در این میان منطقه احداث پایانه نفتی جاسک با دارا بودن فرصت‌های ژئوپلیتیکی، ژئواکونومیکی و ژئواستراتژیکی، نیازمند اقدامات تسهیل و تسریع‌کننده به جهت بهره‌مندی از ظرفیت‌های فزاینده آن در آینده است.

و ایران می‌تواند به اتکای تکمیل این پایانه، منافع بسیاری را از ظرفیت‌های ترانزیتی و حمل نقلی و در کل مزیت ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی آن به دست آورده و جایگاه سیاسی-اقتصادی خود را در سطوح منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای در حوزه انرژی، تجارت و حمل و نقل بین الملل تقویت و ارتقا بخشد.

منابع:

-زرقان، سید هادی؛ قلی زاده، معصومه (1391) بررسی و تحلیل نقش و جایگاه استراتژیک سواحل مکران اولین همایش ملی توسعه سواحل مکُران و اقتدار دریایی جمهوری اسلامی ایران- 28 لغایت 30 بهمن

-حافظ نیا، محمدرضا؛ رومینا، ابراهیم (1384) تحلیل ظرفیت‌های ژئوپلیتیک جنوب شرق و تأثیر آن بر منافع ملی ایران، جغرافیا: ژئوپلیتیک: زمستان- ویژه‌نامه (علمی-پژوهشی)

-حافظ نیا، محمدرضا؛ رومینا، ابراهیم؛ (1384) تحلیل ظرفیت‌های ژئوپلیتیک سواحل جنوب شرق ایران در راستای منافع ملی، مجله جغرافیا و توسعه، پاییز و زمستان