فشارها علیه بن‌ سلمان تا کجا پیش خواهد رفت؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ در حالی که کمتر از دو ماه از استقرار جو بایدن در کاخ سفید می‌گذرد، هیات حاکمه جدید آمریکا، دست کم در یک مسئله در حوزه‌ی سیاست خارجی خویش، تلاش نموده تا به وعده‌های داده شده در پروسه انتخابات ۲۰۲۰ عمل نماید. با وجود اهمیت مسئله رویارویی احتمالی آمریکا با مسئله چین یا روسیه و همچنین نحوه‌ی مواجهه‌ی دولت جدید با معضل اعراب و اسرائیل و همچنین چالش فعالیت‌های هسته‌ای ایران برای واشنگتن، دولت بایدن کوشید تا در ابتدای کار، از مسئله کم اهمیت‌تری برای آغاز سیاست نوین خارجی آمریکا در منطقه پرده برداری نماید. تاکید بر ضرورت خاتمه جنگ یمن و عدم فروش تسلیحات هوشمند به سعودی جهت بکارگیری در جنگ فوق‌الذکر و در ادامه تحقق وعده‌ی انتخاباتی بایدن مبنی بر انتشار عمومی گزارش محرمانه سیا درباره نحوه قتل جمال خاشقجی و نقش احتمالی محمد بن سلمان در این باره در صدر اقدامات سیاست خارجی هیات حاکمه جدید آمریکا قرار داشته است.

رئیس‌جمهوری جدید آمریکا، روز پنجشنبه ۱۶ بهمن، با حضور در وزارت خارجه این کشور و دیدار تصویری با سفرا و دیپلمات‌های آمریکایی به ارائه برنامه‌هایش برای سیاست خارجی آمریکا پرداخت. جو بایدن رئیس جمهور ایالات متحده امریکا در ارتباط با بحران حاکم بر یمن که به جان باختن ۱۱۰ هزار یمنی و کمبود تغذیه قریب به بیست میلیون تن منجر شده و  از آن به بزرگترین بحران بشری در مقطع کنونی نام برده می‌شود اظهار داشت: ‌«این جنگ باید پایان یابد.» به همین دلیل، ایالات متحده حمایت خود از عملیات نظامی در یمن و صادرات اسلحه به همین منظور را متوقف می‌کند. بایدن همچنین گفت که همزمان با قطع کمک‌های نظامی و فروش تسلیحات پیشرفته به ائتلاف عربستان در یمن، بنا دارد به ریاض در دفاع از خود در برابر حملات موشکی که به گفته بایدن «با استفاده از تسلیحات ایرانی» است، کمک کند. این تصمیم بایدن نه تنها در مخالفت با سیاست رئيس جمهور پیشین دونالد ترامپ از حزب جمهوریخواه، بلکه برخلاف سیاست حکومت سابق هم‌حزبی‌اش بارک اوباما نیز است که بایدن خود در آن زمان معاون رئیس جمهور اوباما بود. رئیس جمهور جدید آمریکا در حضور کارمندان وزارت خارجه و سفرای آمریکا که به صورت مجازی در این جلسه حضور یافته بودند صراحتا گفت: «به جهان بگویید آمریکا - به میز دیپلماسی- بازگشته است». بایدن علاوه بر این، دیپلمات امریکایی تیموتی لیندرکینگ را به عنوان فرستاده ویژه برای یمن معرفی کرد. قرار است لیندرکینگ مسیر سیاست های امریکا را به طور هدفمند به سمت پایان جنگ یمن سوق بدهد؛ جنگی که به گفته بایدن «فاجعه استراتیژیک و بشری را سبب شده است.» سازمان ملل متحد از اعلام این تصمیم بایدن استقبال کرده است. سخنگوی این سازمان گفته است که هر نوع کاهش استفاده از سلاح و مأموریت‌های نظامی می تواند سبب امیدواری مردم یمن گردد.

دولت جو بایدن در دومین گام سیاست خارجی آمریکا در برابر سعودی، به وعده انتخاباتی‌اش مبنی بر انتشار گزارش محرمانه نحوه قتل خاشقجی و مداخله رهبران سعودی در این باره عمل نموده و مبادرت به انتشار گزاشی محرمانه نمود. اداره اطلاعات ملی آمریکا طی گزارشی اعلام کرد که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی آمر قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌نگار منتقد این کشور در استانبول بوده است. در این گزارش آمده است: «بر اساس این که ولیعهد [عربستان] بر همه تصمیم‌گیری‌ها در این کشور پادشاهی نظارت دارد، با توجه به دخالت مستقیم یکی از مشاوران اصلی و گروهی از اعضای کادر حفاظت محمد بن سلمان در عملیات مورد نظر و نیز با توجه به این موضوع که ولیعهد از به کارگیری اقدامات خشونت‌آمیز برای خاموش کردن مخالفان در خارج از کشور، از جمله خاشقچی حمایت کرده است، ما به این ارزیابی رسیدیم که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان سعودی نقشه عملیاتی برای دستگیری یا كشتن جمال خاشقچی روزنامه‌نگار سعودی در استانبول تركیه را تأیید کرده است.»

موضع محتاطانه و دیپلماتیک سعودی

بر کارشناسان منطقه و تحلیلگران عرصه بین‌المللی پوشیده نیست که اظهارات بایدن و تاکید وی بر ضرورت خاتمه جنگ برای سعودی‌ها گران تمام خواهد شد. دولت سعودی و در راس آن محمدبن‌سلمان به پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ۲۰۲۰ امید وافری بسته بود و از دولت تحت امر وی به عنوان یکی از بازندگان بزرگ پیروزی جو بایدن در انتخابات آمریکا نام برده می‌شود. با این وجود و علی رغم نگرانی فزاینده ریاض از تغییر موضع آمریکا؛ رهبران و دیپلمات‌های سعودی کوشیدند با در پیش گرفتن موضعی دیپلماتیک و محافظه‌کارانه، مانع از خشم بایدن شده و بخش‌های مورد پسند از اظهارات وی را برجسته نمایند. تاکید بایدن بر حمایت از سعودی در برابر حملات انصارالله و تاکید او بر حمله به مواضع سعودی با اتکا به تسلیحات ایرانی بیشترین بخشی بوده که از سوی محافل سعودی مورد پوشش قرار گرفت. پادشاهی عربی سعودی بلافاصله پس از اظهارات بایدن مبادرت به انتشار بیانیه‌ای در این باره نموده و در آن از اظهارات جو بایدن رئیس‌جمهور آمریکا درباره‌ی موضع ثابت آمریکا در پایبندی به همکاری با سعودی در دفاع از تمامیت ارضی و مردم خود و مقابله با تهدیدها استقبال کرده است.

در بیانیه یاد شده، گریزی نیز به مساله یمن زده شده و بر موضع ثابت این کشور در حمایت از یک راه‌حل سیاسی جامع برای بحران یمن تأکید شده است. ریاض همچنین از تأکید ایالات متحده آمریکا بر اهمیت حمایت از تلاش‌های دیپلماتیک برای حل بحران یمن از جمله تلاش‌های مارتین گریفیث فرستاده سازمان ملل متحد استقبال کرد. در این بیانیه آمده ‌است: «پادشاهی امیدوار است که با همکاری دولت بایدن و تیم لندرکینگ نماینده تازه منصوب‌شده ایالات متحده آمریکا در امور یمن، سازمان ملل متحد، کشورهای عضو ائتلاف و همه احزاب یمنی، و بر اساس قطعنامه شماره ۲۲۱۶ شورای امنیت، ابتکارعمل خلیج و نتایج گفتگوی ملی یمن به یک راه‌حل سیاسی جامع در یمن دست یابد».

مقامات ارشد سعودی و از جمله خالد بن سلمان (معاون وزیر دفاع و برادر محمد بن سلمان)، عادل الجبیر وزیر مشاور در امور خارجی و فیصل بن فرحان نیز تلاش نموده‌اند تا نگرانی و نارضایتی خویش از موضع اخیر بایدن را پنهان کرده و بر همکاری و همسویی با ایالات متحده جهت حل مسائل منطقه و در راس آنها خاتمه جمگ یمن تاکید نمایند. معاون وزیر دفاع سعودی در توییتی در حساب خود گفت: «پادشاهی عربی به حمایت خود از تلاش‌های دیپلماتیک برای دستیابی به یک راه حل سیاسی جامع در یمن طبق قطعنامه‌های سه نهاد مرجع ادامه می‌دهد».

انتشار گزارش محرمانه جمال خاشقجی اما بر خلاف موضع بایدن و تاکید وی مبنی بر ضرورت اتمام جنگ یمن، برای سعودی بسیار گران آمده است. متهم کردن ولیعهد سعودی به عنوان آمر قتل موجب شده تا سعودی مبادرت به تکاپویی بین‌المللی نموده و ضمن رد این مدعا، حامیانی را در جهان عرب برای خویش دست و پا نماید. موضع گیری دبیر کل شورای همکاری خلیج فارس، شیخ نشین‌های منطقه، مصر و شماری از متحدین سعودی در رد مداخله احتمالی بن‌سلمان در مرگ خاشقجی در همین راستا ارزیابی می‌شود. وزارت خارجه پادشاهی سعودی جمعه 26 فوریه 2021 در بیانیه‌ای تاکید کرد که دولت این كشور به طور قاطعانه با آنچه در گزارش ارائه شده به کنگره آمریکا درباره جنایت قتل جمال خاشقجی، شهروند سعودی آمده، مخالفت است. به گزارش خبرگزاری رسمی سعودی (واس) وزارت خارجه پادشاهی سعودی جمعه با صدور بیانیه‌ای در واکنش به گزارش ارائه شده به کنگره آمریکا، اعلام کرد که گزارش ارائه شده به کنگره ایالات متحده آمریکا مبتنی بر نتیجه‌گیری‌هایی نادرست و غیر قابل پذیرش درباره رهبری سعودی است. وزارت خارجه سعودی به اطلاع می‌رساند که دولت این پادشاهی به طور قاطعانه با نتیجه‌گیری‌های توهین‌آمیز و نادرست درباره رهبری پادشاهی مخالفت است و اصلا و ابدا آن را نمی‌پذیرد، به علاوه این‌که گزارش محتوی بر دیگر اطلاعات و نتیجه‌گیری‌های نادرست است. این وزارت‌خانه آنچه در گذشته از سوی طرف‌های ذیربط متخصص در پادشاهی سعودی در این‌باره صادر شده است را مورد تاکید قرار می‌دهد که این جنایت فجیع نقض آشکار قوانین و ارزش‌های این پادشاهی بوده و توسط گروهی انجام شده که پا را فراتر از همه ساختارها گذاشته و حیطه اختیارات دستگاههای محل کار خود را نقض کرده‌اند که همه تدابیر قضایی لازم برای بازجویی‌ از آنها و تحویل‌شان به عدالت انجام و حکم‌های قضایی نهایی علیه آنها صادر شد و از سوی خانواده خاشقجی مورد استقبال قرار گرفت.

با این وجود رهبران سعودی کوشیدند تا از موضع گیری صریح در برابر شخص بایدن یا اعضای ارشد وزارت خارجه آمریکا بپرهیزند. تاکید بر روابط مستحکم ریاض با واشنگتن در خلال چند دهه اخیر، خطی بوده که از سوی رهبران سعودی و در واکنش به مواضع اخیر مقامات آمریکایی اتخاذ شده است. آنچنان که در بیانیه‌ی وزارت خارجه سعودی آمده است: « وزارت خارجه سعودی تاکید می‌کند که شراکت میان پادشاهی عربی سعودی و ایالات متحده آمریکا قوی و متین است و طی 8 دهه گذشته بر اساس پایه‌های محکم احترام متقابل استوار بوده است و موسسه‌ها در این دو کشور برای تقویت آن در تمام زمینه‌ها و همچنین گسترش هماهنگی و همکاریهای میان دو کشور برای تحقق امنیت و ثبات در منطقه و جهان گام برمی‌دارند و امیدواریم این پایه‌های مستحکم که چارچوبی قوی را برای شراکت راهبردی دو کشور تشکیل داده‌، ادامه یابند».

عادل الجبیر وزیر مشاور در امور خارجی سعودی پا را فراتر نهاده و با یادآوری همراهی دولتش با آمریکا در خلال هفته دهه اخیر، کوشیده تا آمریکا را متحدی قابل اتکا برای ریاض نشان دهد.  الجبیر در سلسله توئیت‌های خود نوشت: «بایدن بر تعهد آمریکا برای همکاری با دوستان و متحدان به منظور حل اختلافات و تعامل با چالش‌ها تأکید ورزید.... ما مشتاقانه منتظریم تا با دوستان خود در ایالات متحده برای پایان دادن به درگیری‌ها و مقابله با چالش‌ها کار کنیم، همانطور که در طول بیش از 7 دهه کار کرده ایم.... سعودی و آمریکا در آزادسازی کویت و نبرد با القاعده و همچنین در یمن و مقابله با داعش در سوریه، فداکاری کردند و ما همکاری با هم در راستای مقابله با دشمنان مشترک خود را ادامه خواهیم داد.»

نکته حائز اهمیت در این باره اما سکوت محمد بن سلمان حاکم اصلی سعودی است. وی که به اظهار نظر سیاسی مکرر و همسویی با آمریکا شهره می‌باشد، تا به امروز از اظهارنظر در این باره خودداری نموده، امری که گواه نارضایتی فزاینده وی از تحولات صورت پذیرفته در کاخ سفید است.

بایدن به دنبال چیست؟

ریشه‌ی موضع‌گیری صریح دولت آمریکا در برابر دولت سعودی را می‌توان در سلسله عواملی جستجو نمود. از دولت سعودی، امارات متحده عربی و رژیم صهیونیستی به عنوان سه دولتی نام برده می‌شود که صریحا به مداخله در انتخابات ۲۰۲۰ آمریکا پرداخته و به حمایت از ترامپ پرداختند. تصور دولت ریاض مبنی بر پیروزی قطعی ترامپ در انتخابات و دست باز وی در برابر بن سلمان، موجب گردید تا سعودی‌ها بر خلاف سنت حاکم بر این کشور مبنی بر عدم حمایت صریح از یک نامزد انتخابات آمریکا، به میدان آمده و صراحتا به پشتیبانی از رقیب جو بایدن بپردازد. همین مسئله با خشم بایدن و دموکرات‌ها همراه شده و آنها را وا داشت تا به وعده وعیدهای متعددی از قبیل ضرورت خاتمه جنگ یمن، عدم فروش تسلیحات پیشرفته به دولت سعودی، تاکید بر مقوله حقوق بشر در سرزمین حجاز در صورت پیروزی تاکید نمایند، اموری که بلافاصله با روی کار امدن بایدن، جنبه‌ی عینیت یافت. گفتگوی مستقیم بایدن با شخص ملک سلمان، بدون گفتگو با محمد بن سلمان در همین راستا قابل ارزیابی است. سخنگوی وزارت خارجه آمریکا صراحتا اظهار داشته بود که شخص ملک سلمان طرف گفتگوی همیشگی بایدن خواهد بود و نه محمد بن سلمان. بر مبنای آنچه رسانه‌ها پس از گفتگوی بایدن با ملک سلمان منتشر نموده‌اند، جو بایدن در گفتگو با ملک سلمان درباره مسایل حقوق‌بشری در این کشور با پادشاه عربستان سعودی سخن گفته است.

نکته حائز اهمیت دیگر در مشی جدید آمریکا در برابر سعودی به تلاش همیشگی این کشور به دوشیدن سعودی‌ها باز می‌گردد. دولت ترامپ در دوران چهار ساله صدارتش کوشید تا به انحای گوناگون زمینه جلب حداکثری درآمدهای مالی سعودی به آمریکا را مهیا نماید. دولت بایدن اما با رو کردن پرونده خاشقجی و عدم محکومیت و وضع تحریم بر علیه شخص محمد بن‌ سلمان کوشید تا او را در موضع معذوریت اخلاقی قرار داده تا با اتکا به این پرونده؛ زمینه اخذ امتیازات فزاینده از سعودی را برای خویش در آینده مناسبات سیاسی فی‌مابین فراهم آورد. عدم محکومیت شخص محمد بن سلمان در پرونده منتشر شده با خشم مقامات حقوق بشری همراه شده است.

بنابر گزارش رسانه ‌های آمریکایی، با وجود انتشار علنی یافته‌های نهادهای اطلاعاتی آمریکا درباره نقش مستقیم محمد بن سلمان در قتل جمال خاشقچی، دولت جو بایدن بنا ندارد ولیعهد ۳۵ ساله عربستان را تحریم کند و تنها به ممانعت از صدور ویزا برای حدود ۷۰ شهروند سعودی که در این رابطه نقش داشته‌اند بسنده خواهد کرد. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا صراحتا پس از انتشار این گزارش گفت این اقدامات برای گسست در روابط دو کشور نیست و روابط میان عربستان و آمریکا بزرگ‌تر از هر فرد دیگری است.

نحوه‌ی مواجهه دولت آمریکا با شخص بن سلمان در پرونده خاشقجی، با انتقادهای وسیعی در درون آمریکا و محافل حقوق بشری همراه شده است. روزنامه واشنگتن پست در سرمقاله ای در ستون آزاد این روزنامه از بایدن انتقاد کرده است که باید برخورد شدیدتری با محمد بن سلمان می کرد. اگنس کالامارد، از گزارشگران سرشناس حقوق بشر سازمان ملل، هم از تصمیم واشنگتن برای تحریم نکردن محمد بن سلمان انتقاد کرد. خانم کالامارد گفت این تصمیم مثل این است که کسی گناهکار باشد، اما دادگاه او را آزاد کند.

انتشار گزارش محرمانه پرونده خاشقجی از سوی دیگر در راستای تامین مصالح حزب دموکرات آمریکا ارزیابی می‌شود. حزبی که همواره و در آستانه‌ی انتخابات‌ها با تاکید بر ضرورت در پیش گرفتن اقدامات حقوق بشری در کشورهای همسو با آمریکا، در راستای اخذ آرای شهروندان آمریکایی بر می‌آید. از همین روست که کشورهای دیکتاتوری نظیر عربستان سعودی، تمایل بیشتری به همکاری با دولت های جمهوری خواه در آمریکا دارند. با این وجود قابل تصور است که در آینده‌ای نزدیک و تحت فشار دولت بایدن، محمد بن سلمان، چراغ سبز بیشتری نسبت به رعایت حقوق بشر در سعودی بویژه نسبت به زنان این کشور نشان دهد. محافل حقوق بشری در خلال روزهای اخیر از آزادی شماری از فعالان زن خبر داده‌اند، فعالانی که در موج بازداشت‌های سال ۲۰۱۸ به زندان افتادند.

دوران حکومت دونالد ترامپ بر آمریکا را شاید بتوان بهترین فرصت عرض اندام و زور آزمایی برای دولت نوپای سعودی دانست. مقطعی که در آن، محمد بن سلمان بدون نگرانی از کمترین فشاری به قلع و قمع مخالفین خویش پرداخته و  مبادرت به اقدامات یکجانبه در سطح منطقه ای و بین المللی زده است. وضع تحریم های همه جانبه علیه قطر، ایجاد ائتلاف در حمله به یمن، تشدید فشارها علیه سوریه، مبارزه بی امان علیه اخوان المسلمین و دولت ترکیه و همراهی با شدیدترین فشارها علیه ایران از جمله اقدامات دولت جوان سعودی بوده است. با این حال و علی رغم برخی گشایش‌های محدود بویژه در رابطه با زنان نظیر حضور آنان در سینماها و مجاز بودنشان برای رانندگی و برگزاری کنسرت در سعودی، دوران ولایتعهدی محمد بن سلمان را شاید بتوان خفقان ترین دوره تاریخ سعودی در سرکوب مخالفان دانست. از قلع و قمع و بازداشت شاهزادگان سعودی تا مصادر اموال بازرگانان و شخصیت‌های سیاسی و همچنین ربایش مخالفین در کشورهای دیگر و بازگرداندن آنان به عربستان، بدون کمترین فشاری از سوی جهان غرب از سوی محمد بن سلمان صورت پذیرفت.

جو بایدن و سایر دموکرات از پیش از برگزاری انتخابات ۲۰۲۰ وعده داده بودند تا در صورت پیروزی در انتخابات، ضمن وضع محدودیت در فروش سلاح به سعودی، به میزان چشمگیری بر فشارهای حقوق بشری علیه عربستان بیافزایند، امری که رگه هایی از آن را در می‌توان به وضوح در مواضع بایدن و در سایر اعضای کابینه‌اش در خلال هفته‌های اخیر مشاهده نمود. جین ساکی، سخنگوی کاخ سفید در کنفرانسی مطبوعاتی در کاخ سفید در همین زمینه اعلام کرد که امریکا از عربستان انتظار دارد که زندانیان سیاسی را آزاد و برای بهبود وضعیت حقوق بشر تلاش کند. ساکی در کنفرانسی مطبوعاتی در کاخ سفید گفت که این انتظار شامل فعالان حقوق زنان و زنان بازداشتی در عربستان می شود.

فشارهای وارد بر سعودی تا به کجا پیش خواهد رفت؟

بی گمان و با گذر زمان به میزان چشمگیری از میزان مناسبات میان سعودی و واشنگتن کاسته خواهد داشت. قطع حمایت لجستیکی آمریکا از عربستان در حمله به یمن، خروج انصارالله از فهرست تروریستی ایالات متحده امریکا و انتشار گزارش محرمانه نحو قتل خاشقجب و آمریت بن‌ سلمان در این واقعه هولناک، از جمله رویدادهایست که زمینه سردی روابط فی‌مابین را فراهم خواهد ساخت. وزارت امور خارجه ایالات متحده صراحتا اعلام کرده که در راستای اجرای دستور رئیس جمهور امریکا درباره توقف کمک های این کشور به عملیات هجومی عربستان در یمن، قصد کاهش تبادل اطلاعات امنیتی با عربستان سعودی را دارد. با این وجود و علی رغم عبور از دوران طلایی ترامپ؛ عربستان سعودی همچنان در دایره همپیمانان سنتی آمریکا باقی خواهد ماند.

تلاش برای تداوم پروسه سازش با رژیم صهیونیستی، نقش برجسته سعودی در خریدهای تسلیحاتی از آمریکا و جایگاه بلامنازع ریاض در تامین انرژی منطقه و همچنین نگرانی از گسترش نفوذ ایران در منطقه، از عواملی است که تضمین کننده ماندگاری روابط مستحکم میان ریاض و واشنگتن است. نگاهی به روابط طرفین در طول هشت دهه اخیر بوضوح بیانگر آن است که سعودی در خلال سال‌های جنگ سرد و پس از آن، همواره متحدی بدون جایگزین برای آمریکا خواهد بود. از همین رو تغییر رفتار آمریکا در برابر سعودی در مقطع کنونی را از دو نقطه نظر  می‌توان نگریست. اول آن که این تحول صرفا تاکتیکی بوده و همچنان سعودی بلحاظ استراتژیک متحدی محکم برای آمریکا خواهد بود و دوم آن که برخورد سخت احتمالی واشنگتن علیه ریاض، محدود به اشخاص بوده و نه ساختار کلی.

روابط حسنه بایدن و دموکرات‌ها با بدنه قدرت حاکم بر سعودی را می‌توان موید این نظریه دانست. از همین رو، فشارهای احتمالی بر شخص محمد بن سلمان متمرکز بوده و امکان آن وجود دارد تا با تشدید فشارهای امریکا، زمینه برای کاهش نقش وی در عربستان و یا حتی حذف آن از صحنه سیاسی را می توان متصور نمود. پیشینه روابط حسنه و مستحکم دموکرات با شخصیت‌های ذی نفوذی نظیر محمد بن نایف، امکان تحقق این سناریو را بیش از پیش محتمل می‌کند که آمریکا با بهره گیری از نارضایتی حاکم بر ساختار سعودی و نگاه بدبینانه عموم شاهزادگان به محمد بن سلمان، با کنار نهادن وی، زمینه را برای رسیدن شخصیت های ذی نفوذی نظیر بن نایف به راس هرم قدرت در سعودی هموار سازد. پروسه‌ای که بدلیل اهمیت نقش سعودی در منطقه و نگرانی از قدرت گیری احتمال رادیکال‌ها در این کشور، روندی آهسته و آرام خواهد بود.