شروط کاهش تنش ها میان تهران و ریاض کدامند؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ در آوریل 2021م. ایران و عربستان سعودی، دو رقیب دیرینه منطقه‌ای، در بغداد با یکدیگر مذاکره کردند. «مصطفی الکاظمی» نخست‌وزیر عراق درآوردن هر دو کشور بر سر میز گفتگو نقش کلیدی و تعیین‌کننده‌ای را ایفاء کرد. این گفتگوها بین خالد الحمیدان رئیس سازمان اطلاعات عربستان سعودی و سعید ایروانی معاون دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران انجام شد. در روز 5 می 2021م، برهم صالح رئیس‌جمهور عراق تائید کرد که ایران و عربستان سعودی برای چندین بار با یکدیگر گفتگو برگزار کرده‌اند و افزود که این گفتگوها همچنان ادامه دارد. با این‌وجود، گزارشات حاکی از آن است که موضوع یمن به‌طور برجسته در این گفتگوها مطرح ‌شده است. گفتگوی میان دو رقیب منطقه‌ای پیشرفت چشم‌گیری به شمار می‌رود و این امر می‌تواند در حوزه ژئوپلیتیک و امنیت منطقه‌ای غرب آسیا تأثیرات قابل‌توجهی ایجاد کند.

روابط ایران و عربستان سعودی همیشه مبتنی بر رقابت و خصومت بوده است. پس از ناآرامی‌های تحولات بهار عربی، تنش و رقابت بین دو کشور افزایش یافت و در منازعات منطقه‌ای در مصر، سوریه، یمن و بحرین، درگیر جنگ نیابتی بوده‌اند. هیچ‌ یک از آن‌ها تاکنون هیچ تمایلی برای تعامل با یکدیگر جهت حل مسائل میان خود نشان نداده بودند. پس از اعدام شیخ النمر روحانی شیعه سعودی توسط دولت عربستان سعودی در سال 2016م، روابط بین دو کشور قطع شد. شیخ نمر یکی از منتقدین سرشناس دولت عربستان سعودی بود که عامل اصلی اعتراضات ضد دولتی در استان شرقی عربستان سعودی بود. ایران، اعدام شیخ نمر را محکوم و هشدار داد که عربستان سعودی برای این اقدام « بهای سنگینی » را پرداخت خواهد کرد.

در حال حاضر انجام گفتگوها هم برای ایران و هم برای عربستان سعودی سودمند است. پس از چندین دور گفتگو با میانجی‌گری سازمان ملل، وضعیت در یمن همچنان رو به وخامت است. عربستان سعودی به دلیل وخامت اوضاع امنیت داخلی و انسانی در یمن؛ به‌ویژه از زمان قدرت‌یابی جو بایدن در کاخ سفید؛ تحت‌فشار بین‌المللی قرارگرفته است. ایالات ‌متحده از عربستان سعودی خواسته تا به تهاجم نظامی خود در یمن پایان دهد. پیش از آن در فوریه 2021، دولت بایدن اعلام کرد که پشتیبانی نظامی ایالات ‌متحده از جنگ در یمن را متوقف می‌کند.

ایران و عربستان سعودی در نتیجه سیاست‌های منطقه‌ای خود با چالش‌های امنیتی و اقتصادی فراوانی روبه‌رو هستند. حوثی‌ها به شماری از تأسیسات حیاتی کشور ازجمله تأسیسات نفتی «ارامکو» در ینبع، جیزان و راس تنوره حملات موشکی و پهبادی ترتیب داده است. عربستان سعودی در عملیات نظامی خود در یمن نه‌تنها در دستیابی به هدف اصلی خود یعنی بیرون راندن حوثی‌ها از صنعا با شکست روبرو شده است؛ بلکه پس از سال‌ها عملیات نظامی یمن، با کاهش بودجه ملی همراه شده است. بنابراین ریاض خواستار راه‌حلی قابل‌قبول برای این مناقشه و خروج آبرومندانه از یمن می‌باشد. در این چارچوب به نظر می‌رسد که گفت‌وگوهای ایران و عربستان سعودی مؤثرترین راه برای یافتن راه‌حلی برای مناقشه یمن باشد. از سوی دیگر، اقتصاد ایران از زمان خروج ایالات‌ متحده از برجام، از تحریم ‌های فلج‌کننده اعمال‌شده بر کشور به‌شدت رنج می‌برد. دولت بایدن اصرار دارد که ایران ابتدا باید به تعهدات برجامی بازگردد تا این که ایالات‌متحده تحریم‌ ها را لغو کند. ایران بار دیگر با امضاکنندگان برجام یعنی روسیه، چین، انگلیس، فرانسه و آلمان در وین در حال مذاکره هستند تا توافق هسته‌ای احیا شود.

اگرچه هر دو کشور برای ورود به مذاکره قدم پیش گذاشته‌اند، اما تفاوت و اختلاف اصلی بین آن‌ها بیشتر در مسائل ایدئولوژیک، سیاسی، مسائل امنیت ملی و منطقه‌ای است. آن‌ها یکدیگر را تهدیدی برای امنیت ملی خود می‌دانند. باوجود تضمین ایران در مورد استفاده صلح‌ آمیز از انرژی هسته‌ای، نگرانی‌های عربستان سعودی در مورد فعالیت‌های هسته‌ای ایران بالاست. عربستان سعودی بر این باور است که دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، توازن قدرت منطقه‌ای در خاورمیانه را به سود تهران تغییر خواهد داد.

مسئله مهم دیگر در روابط دو کشور، حضور ایالات ‌متحده آمریکا در منطقه خاورمیانه می‌باشد. عربستان سعودی و سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج ‌فارس برای تضمین امنیت خود به ایالات‌متحده وابسته هستند؛ اما در مقابل ایران به‌شدت با حضور نظامی امریکا در منطقه خلیج ‌فارس مخالف است. ایران پیشنهاد می‌کند که معماری امنیت منطقه‌ای شامل کشورهای منطقه شود و هیچ‌گونه دخالت قدرت‌های خارجی در آن وجود نداشته باشد. عربستان سعودی و هم‌پیمانان آن بر این باورند که خروج نیروهای آمریکایی از منطقه، به سلطه ایران بر خلیج ‌فارس خواهد انجامید. بنابراین به این زودی، رقابت دو کشور بر سر هژمونی منطقه‌ای، اختلافات تاریخی و تضاد منافع بلندمدت آن‌ها پایان نخواهد یافت. دستیابی به پیشرفت‌های قابل‌توجه نیازمند مذاکرات طولانی و اعتماد متقابل و تمایل به گفتگو در مورد مسائل حساس است. گفتگوها در حال حاضر در مرحله جنینی هستند، اما رویکرد آشتی‌جویانه طرفین می‌تواند تنش‌ها در کوتاه‌مدت و میان ‌مدت را کاهش و باعث ایجاد صلح و ثبات موقت در منطقه شود.