به گزارش «راهبرد معاصر»؛ اختلاف ايران و افغانستان درباره چگونگي بهره برداري از آب هيرمند قدمتي بیش از 120 سال دارد. دو کشور در سال 1351 معاهده اي برای چگونگي تقسيم آب رودخانه هيرمند امضا کردند که افغانستان سال هاست به بهانه خشکسالي و فراهم نبودن شرايط ميداني از اجراي آن سر باز می‌زند، به گونه اي که مي توان ادعا کرد معاهده مزبور گرهی از احقاق حق ايران باز نکرده است.
علی اصغر رحمان‌نژاد سرابی، کارشناس مسائل اقتصادی درباره حق آبه جمهوری اسلامی ایران از رود هیرمند به «راهبرد معاصر» گفت: در سال ۱۳۵۱ تفاهم‌نامه‌ای میان دو کشور ایران و افغانستان منعقد شد که بر مبنای آن، ۸۲۰ میلیون مترمکعب سالانه حقابه ایران از رود هیرمند است. متأسفانه در سه دهه اخیر در دوره های مختلف به دلیل بی ثباتی در افغانستان و در کنار آن در دوره هایی که حتی دولت‌هایی به غیر از گروه هایی مانند طالبان روی کار بودند (اشرف غنی) شاهد بودیم به دلیل تحریک های برخی طرف‌های خارجی و دشمنان، کم لطفی هایی در زمینه اعطای تمام و کمال حق آبه ایران انجام شد.
با توجه به تغییرات اقلیمی و اینکه جنگ آینده «جنگ آب» است، باید از تجربه های بین المللی برای تعاملات گستره میان ایران، افغانستان، عراق و سایر کشورهای منطقه استفاده و سازمان همکاری‌های منطقه‌ای آب پایه برای تقویت تعاملات منطقه ای تشکیل شود
وی افزود: سهم حق آبه ایران طی چندین سال اخیر بسیار کاهش یافته و حتی یک دهم از ۸۲۰ میلیون متر مکعب توافقی که میان دو کشور شده بود به سوی ایران رهاسازی نشده است. در کنار موضوع هیرمند موضوع سدسازی های ترکیه را شاهدیم که موجب نگرانی کارشناسان اهل فن است. نکته مهم برای دستیابی به حقوق آبی ایران در رودخانه‌های مرزی استفاده از تجربیات جهانی و توجه به هیدرپولتیک است. کشورهای همسایه بخواهند و نخواهند در حوزه مسائل مرزی نیازمند تعامل با یکدیگر هستند، بنابراین بایستی از تجربه جهانی در زمینه تعامل با همسایگان برای احقاق حقوق خود استفاده کنیم.
رحمان‌نژاد برای حل مشکلات حق آبه ایران از مجرای بین‌المللی سه اقدام مهم و راهکار عملی عنوان کرد که عبارتند از؛
تشکیل سازمان های آب پایه منطقه‌ای: با توجه به تغییرات اقلیمی و اینکه جنگ آینده «جنگ آب» است، باید از تجربه های بین المللی برای تعاملات گستره میان ایران، افغانستان، عراق و سایر کشورهای منطقه استفاده و سازمان همکاری‌های منطقه‌ای آب پایه برای تقویت تعاملات منطقه ای تشکیل شود که در زمینه حق آبه کشورها از رودخانه های مرزی و تغییرات اقلیمی تبادل نظر شود. هر گونه تعلل ایران در این زمینه تهدیدکننده منافع آبی و زیست محیطی در آینده نزدیک است.
اجرا و بهره‌برداری از طرح‌های مشترک آبی با همسایگان: اقدام عملی در راستای احقاق حقوق آبی کشور اجرا و بهره‌برداری از طرح‌های مشترک آبی با همسایگان است. تاکنون با ارمنستان طرح‌هایی اجرا کرده‌ايم، اما کافی نیست. با کشورهای همسایه مانند ترکیه و عراق می توانیم طرح های مشترکی را اجرا کنیم. لذا در صورتی که منافع خود را در هر زمینه با کشورهای دیگر گره بزنیم و کشور دیگر منفعت خود را در برآورده شدن منافع ما بداند، قطعاً به منافعمان احترام خواهد گذاشت و می‌توانیم حق خود را کسب کنیم.
استفاده از دیپلماسی آبی: از دیپلماسی زیست محیطی و آبی فعال نباید غافل شویم. در دولت گذشته به طور ویژه در حوزه افغانستان کم کاری انجام شد و به حدی غفلت کردیم که این کشور با تحریکاتی از جانب آمریکا، پیمانکاران صهیونیستی و هندی را در زمینه ساخت بند کمال خان وارد و در عمل با جلوگیری از حرکت آب به سمت سیستان، سیاست‌های آن‌ها را اجرایی کرد.
این پژوهشگر اقتصادی عنوان کرد: فراموش نمی‌کنیم سخنرانی اشرف غنی که گفت؛ اگر همسایه ما آبی بخواهد بایستی در قبال آن به ما نفت بدهد. همان حرفی که مقام های ترکیه حدود ۲۰ تا ۲۵ سال است به ما می زنند. اما طرف افغانستانی از این موضوع غافل بود اگر حق آبه هیرمند را به طور تمام و کمال پرداخت نکند و اجازه ندهد به سمت کشور ایران بیاید، سیستان ایران و زرنج افغانستان دچار مشکلاتی همچون افزایش مدت بادهای فصلی ۱۰۰ روزه می شوند که فلج کننده زندگی مردم در نقاط مهمی از دو کشور است. بنابراین از آنجا که مسائل زیست محیط به هم پیوسته است، هیچ دولتی نمی تواند چشم خود را بر مسائلی مانند تغییرات اقلیمی، خشکسالی و حق آبه کشور همسایه ببندید.
این تحلیلگر مسائل اقتصادی با بیان اینکه ندادن حق آبه ایران برای سایر کشورهای منطقه تبعاتی به همراه دارد، افزود: خسران این کار همه کشورهای منطقه را دربر می گیرد. طرف افغانستانی با دیپلماسی فعالی که جمهوری اسلامی در دولت سیزدهم دارد، تا حدودی متوجه این مسئله شده و جای خوشحالی دارد که دولت توانسته است دیپلماسی فعالی در منطقه در تمام زمینه ها به ویژه در زمینه دیپلماسی زیست محیطی شروع کند.
رحمان نژاد سفر وزیر نیرو به افغانستان را مثبت ارزیابی کرد و گفت: سفر اخیر وزیر نیرو به افغانستان بسیار خوب بود و امیدواریم ادامه یابد، زیرا با توجه به اختلافات میان گروه‌های مختلف با طالبان ضروری است پیگیری مستمری از سوی مسئولان ایرانی برای احقاق حقوق آبی ایران در هیرمند انجام شود .
وی با تأکید بر اینکه مسئولان کشور باید به حقوق قومیت های مختلف در افغانستان نگاه ویژه داشته باشند تا بتوان حق آبه خود را بدون هیچ تنشی دریافت کرد، افزود: مسئولان اجرایی نباید موضوع هیرمند را رها کنند، زیرا با افغانستانی مواجهیم که قوم پشتون، تاجیک، هزاره و ازبک ها را دارد و ممکن است با وقوع جنگ های داخلی، بی ثباتی سیاسی افزایش یابد و طالبان نتواند تفاهم های دو کشور را اجرا کند. در هر صورت وجود افغانستانی باثبات و دارای دولت ملی شامل همه اقوام این کشور در راستای منافع ملی جمهوری اسلامی ایران است.
در صورتی که طرف افغانستانی به تفاهمات دو کشور پایبند بماند و اجازه دهد آب بند کمال خان به سوی مسیر تاریخی هیرمند یعنی جهت شمال و مرز جمهوری اسلامی ایران حرکت کند، نتیجه آن در یکی دو هفته پیش رو مشاهده خواهد شد
این کارشناس مسائل اقتصادی تصریح کرد: در کنار موضوع حق آبه هیرمند، حق آبه ارس از سوی ترکیه مطرح است. اگر سدسازی ترکیه به نتیجه برسد، رود ارس دچار مشکل و آذربایجان با بحران مواجه می شود و امنیت زیستی و غذایی ایران تهدید خواهد شد. لازم است تلاش‌های دولت سیزدهم درباره هیرمند را در تعاملات با ترکیه درباره ارس نیز شاهد باشیم.
رحمان نژاد تصریح کرد: آبی که در چند روز اخیر وارد هیرمند شده مربوط به بارش های سیل آسای فصلی و کاملاً موقتی است و دلیل آن آزادسازی آب از بند کمال خان در افغانستان نیست. در صورتی که طرف افغانستانی به تفاهمات دو کشور پایبند بماند و اجازه دهد آب بند کمال خان به سوی مسیر تاریخی هیرمند یعنی جهت شمال و مرز جمهوری اسلامی ایران حرکت کند، نتیجه آن در یکی دو هفته پیش رو مشاهده خواهد شد.
وی افزود: مسئولان نباید از تداوم رایزنی های سیاسی و استفاده از دست بالای ایران در برابر افغانستان برای احقاق حقوق آبی کشورمان غفلت کنند.