به گزارش «راهبرد معاصر»؛ سپتامبر گذشته بیست و دومین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در شهر سمرقند ازبکستان برگزار شد که موهبت بزرگی برای سیاست منطقه ای ایران بود. جمهوری اسلامی ایران نه تنها در این نشست عضو دائم سازمان همکاری شانگهای شد، بلکه این نشست فرصت مناسبی را برای احیای روابط و تقویت مناسبات ایران با ازبکستان فراهم کرد.
در دو دهه گذشته، ایران و ازبکستان روابط صمیمانه ای نداشتند و این موضوع به دو عامل برمی گشت:
الف) نگرانی تاشکند در زمینه نفوذ ایران در مناطق تاجیک‌نشین ازبکستان، به‌ویژه مناطق سمرقند و بخارا: روابط نزدیک ایران و تاجیکستان در آن زمان در کنار روابط سرد و پرتنش ازبکستان و تاجیکستان، این نگرانی ها را تشدید می کند.
در عرصه سیاست خارجی، ازبکستان با اتخاذ سیاست های تنش زدایی، سیاست درهای باز و تعامل با همسایگان، موازنه با قدرت های منطقه و بین المللی توانست روابط خود را با تعدادی از شرکای منطقه ای و جهانی بهبود ببخشد
ب) در دوران کریم اف، ازبکستان از گسترش اسلام و انقلاب به وسیله ایران و حمایت تهران از احزاب و گروه‌های اسلام‌گرا در خارج از مرزهای این کشور بیم داشت. این نگرانی تا حدودی ناشی از روابط نزدیک ایران و حزب رنسانس اسلامی تاجیکستان بود. به همین دلیل، حتی زمانی که تهران برای بهبود روابط با تاشکند تلاش کرد، آنها یکی از مخالفان اصلی در داخل سازمان همکاری شانگهای برای گسترش عضویت کامل ایران در این سازمان بودند.
با وجود این، وضعیت موجود پس از مرگ ناگهانی کریم اف در سال ۲۰۱۶ و با قدرت رسیدن شوکت میرضیایف به طور قابل توجهی تغییر کرد. در عرصه سیاست خارجی، ازبکستان با اتخاذ سیاست های تنش زدایی، سیاست درهای باز و تعامل با همسایگان، موازنه با قدرت های منطقه و بین المللی توانست روابط خود را با تعدادی از شرکای منطقه ای و جهانی بهبود ببخشد.
روابط ایران و ازبکستان نیز به لطف بدتر شدن همزمان روابط تاجیکستان و ایران و همچنین کاهش نگرانی ها در ازبکستان در زمینه وضعیت قومی و زبانی در مناطق تاجیک این کشور گرم شد. با وجود تحولات مثبت در محور تهران-تاشکند، دو کشور در اوج سیاست فشار حداکثری دولت دونالد ترامپ (۲۰-۲۰۱۸) علیه ایران با مانعی جدی مواجه شدند.
زمانی که سفر برنامه ریزی شده رئیس جمهور سابق ایران به ازبکستان در تابستان 2018 به طور ناگهانی لغو شد، برخی منابع خبری در داخل ایران احتمال دادند ممکن است نتیجه دیدار ترامپ و میرضیایف در واشنگتن بوده باشد.
پس از ورود جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا به کاخ سفید در ژانویه 2021 نگرانی دولت میرضیایف از تعامل بیشتر با ایران کاهش یافت. همچنین حجت الاسلام سید ابراهیم رئیسی با اعلام سیاست همسایگی و دیپلماسی اقتصادی به عنوان دو اولویت اصلی سیاست خارجی دولت سیزدهم، به روند بهبود روابط ایران و ازبکستان کمک کرد. این بهبود چند ماهه در روابط دوجانبه با سفر وی در سپتامبر به ازبکستان برای شرکت در اجلاس سازمان همکاری شانگهای در سمرقند به اوج رسید که به امضای یادداشت تعهدات از سوی ایران برای تبدیل شدن به عضویت دائمی این سازمان منجر شد.
حجت الاسلام سید ابراهیم رئیسی با اعلام سیاست همسایگی و دیپلماسی اقتصادی به عنوان دو اولویت اصلی سیاست خارجی دولت سیزدهم، به روند بهبود روابط ایران و ازبکستان کمک کرد
یک روز قبل از این اجلاس، در 14 سپتامبر هیئت های ایرانی و ازبکستانی به ترتیب به ریاست رئیسی و میرضیایف در پایتخت ازبکستان 17 یادداشت تفاهم و سند همکاری در زمینه های مختلف امضا کردند که دو مورد از این توافقنامه ها بسیار مهم هستند. ابتدا جواد اوجی، وزیر نفت ایران و احمد خوجایف، همتای ازبکستانی خود اعلام کردند دو کشور برای تأمین منابع انرژی مورد نیاز ازبکستان ازجمله گاز مایع، میعانات گازی، سوخت جت و محصولات پتروشیمی با یکدیگر همکاری و شرکت‌های ایرانی به توسعه میدان‌های هیدروکربنی ازبکستان کمک خواهند کرد. همچنین صادرات نفت ایران ظرفیت های عملیاتی دو پالایشگاه ازبکستان در بخارا و فرغانه را احیا خواهد کرد.
به گفته احمد اسدزاده معاون وزیر نفت ایران در امور بین‌الملل، پالایشگاه‌های ازبکستان که ظرفیت پالایش 230 هزار بشکه دارند با 50 درصد ظرفیت کار می‌کنند. ایران می تواند 115 هزار بشکه ظرفیت را در دو پالایشگاه بخارا و فرغانه احیا کند. فقدان توافق بین‌المللی جدید در زمینه برنامه هسته‌ای ایران و همچنین تداوم تحریم‌های دوران ترامپ، به‌ویژه صادرات نفت ایران مانع عمده ای برای توانایی جمهوری اسلامی ایران ایجاد خواهد کرد.
دومین توافق مهم ایران و ازبکستان، امضای یادداشت تفاهم در زمینه استفاده ازبکستان از بندر چابهار بود. از زمان آغاز ریاست جمهوری میرضیایف، ازبکستان محصور در خشکی علاقه مند به استفاده از تسهیلات بندری برای رسیدگی به صادرات و واردات خود با هدف کاهش وابستگی به مسیرهای تجاری از خاک روسیه بوده و به ویژه از زمان آغاز جنگ اوکراین بسیار مهم شده است.
تماس‌های دوجانبه، منافع مشترک و تغییر و تحولات ژئوپلیتیکی، ایران و ازبکستان را تشویق کرد و به دو کشور اجازه داد با وجود بسیاری از سوء تفاهم‌ها و تنش‌ها، با یکدیگر همکاری کنند. همان گونه که رئیس جمهور ایران در سمرقند عنوان کرد، مبادلات تجاری دو کشور به 500 میلیون دلار در سال رسیده است و پیش بینی کرد این میزان سه تا چهار برابر شود.
چشم انداز بلندمدت روابط ایران و ازبکستان به تحولاتی وابسته است که تقریباً هیچ ارتباطی با روابط دوجانبه ندارد. مذاکرات بین المللی بر سر بازگشت آمریکا به برجام یکی از این عوامل مهم و در حال حاضر با بن بست شدیدی مواجه شده است. با توجه به شرایط کنونی در داخل ایران به ویژه اعتراضات، هرگونه توافق جدید دور از دسترس است.
در جریان موج های اعتراضاتی گذشته به ویژه اعتراضات سال های ۱۳۸۸، ۱۳۹۶، ۱۳۹۷و ... طرف های مذاکره کننده غربی به طور مشخص مواضع خود را در مذاکرات هسته ای با ایران سخت تر و از دادن هرگونه امتیاز معنی دار به تهران خودداری کردند. احتمالاً همین پویایی در حال حاضر نیز وجود دارد و بدون توافق هسته ای جدید، دولت ایالات متحده تمایلی به لغو هیچ یک از این تحریم ها علیه ایران ندارد.
برخی ازجمله محمد مرندی، مشاور تیم مذاکره کننده هسته‌ای ایران همچنان بر این عقیده هستند آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها به دلیل جنگ اوکراین و بحران انرژی در زمستان زیر فشار زیادی قرار دارند، بنابراین نیازمند به توافق با ایران هستند. دورنمای نامشخص و مبهم بازگشت آمریکا به برجام ممکن است همکاری نفتی ایران و ازبکستان را به خطر بیندازد؛ اما بندر چابهار مورد متفاوتی را ارائه می دهد که لابی قدرتمند هند در ایالات متحده ممکن است عامل تعیین کننده ای برای آن باشد.
هندی‌ها که این پروژه لجستیکی بسیار راهبردی را نیز امضا کرده‌اند، موفق شدند دولت ترامپ را متقاعد کنند که بندر چابهار را از بسته تحریم‌های اقتصادی خود در سال‌های 2018-2020 حذف کند. بنابراین، اگر مذاکرات هسته‌ای با شکست مواجه شود و دامنه تحریم‌های آمریکا علیه ایران ادامه یابد، لابی هند ممکن است برای باز گذاشتن درها برای ادامه همکاری ازبکستان و ایران در چابهار حیاتی باشد.
در حالی که تهران و تاشکند انگیزه های مشترکی برای تقویت روابط خود به ویژه در زمینه انرژی و حمل و نقل دارند، روابط دوجانبه آنها همچنان در معرض روابط ایران با قدرت های بزرگ است.