درصورتی‌که نخست‌وزیر جدید عراق قربانی منافع احزاب سیاسی و درگیری‌های داخلی نشود، می‌تواند بالقوه دستاوردهای قابل‌توجهی در بخش خدمات در بازه زمانی کوتاه‌مدت و رفع چالش‌های اساسی در بلندمدت داشته باشد، پیشنهاد مطرح، انجام اصلاحات سیاسی و بنیادی در نظام انتخاباتی عراق است.
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ محمد شیاع السودانی 27 اکتبر بعد از یک سال بن بست سیاسی به نخست وزیری عراق منصوب شد. حزب الدعوه ای سابق که از سال 2019 با تیار فراتین قدم به صحنه سیاسی عراق گذاشت، در انتخابات 2021 فقط یک کرسی مجلس را به دست آورد (با استعفای جریان صدر به سه کرسی افزایش یافت).
دومین تولیدکننده بزرگ نفت اوپک در چند دهه گذشته با وابستگی بیش از 90 درصدی خود به درآمدهای نفتی، باعث به وجود آمدن دولت هایی کاملاً تحصیلدار شده است و این دولت ها هیچ اقدامی در راستای تقویت اقتصاد و بخش خصوصی نداشتند
با وجود پاکدستی سودانی در فضای سیاسی عراق و خارج نشدن وی از کشور در زمان مبارزه با رژیم بعث، نداشتن پشتوانه قدرتمند حزبی یکی از نقاط ضعف سودانی است و در نظام محاصصه (سهم خواهی) زیر فشار نخبگان احزاب قرار می گیرد که نمود عینی آن در چینش کابینه مشخص شد، چه اینکه به جز جریان صدر تمام احزاب از کابینه سهم دارند و در صورت ناکامی در انجام وظایف سیاسی و حکومتی و گسترش نارضایتی جامعه عراق، شخص نخست وزیر در سیبل انتقادات قرار می گیرد و احتمال تضعیف، شکست و در نهایت سقوط دولتش همچون دوره عادل عبد المهدی دور از انتظار نیست.
سودانی در وضعیتی دولت تشکیل داد که به نسبت دوره های قبل با خطر گسترده داعش مواجه نیست و حاشیه امن مالی با فروش تقریبی نیم میلیون بشکه نفت دارد. وی از حمایت قابل توجه داخلی و بین المللی برخوردار است که می تواند به دولتش در اعمال اصلاحات اساسی کمک کند. با وجود این، نخست وزیر کنونی عراق با چالش های متعددی مواجه است که ناشی از اختلاف نخبگان و احزاب سیاسی، فساد سیستماتیک، بحران آب و هوایی، فقر گسترده، اختلافات با اقلیم و... می شود. در زیر به بررسی مهمترین این چالش ها خواهیم پرداخت:
- بن بست سیاسی یک ساله عراق بعد از انتخابات 2021 با معرفی محمد شیاع السودانی به عنوان نخست وزیر عراق پایان یافت و شکستی از طرف چارچوب هماهنگی و شخص نوری المالکی به جریان صدر وارد شد. تلخی این شکست همچون صوله الفرسان، کینه عمیقی در دل صدر ایجاد کرد.
مطمئناً شاهد واکنش مقتدا صدر در چند ماه آینده خواهیم بود و به نظر می آید چاره ای جز استفاده از اعتراضات خیابانی و رویکرد جنبش اجتماعی همچون گذشته برای تحقق خواسته های خود ندارد، با این تفاوت که احتمال افزایش خشونت در آینده پیش رو بیش از گذشته متصور است و با نگاه ناسیونالیستی خود به ضدیت با نخست وزیری خواهد پرداخت که نزدیک به محور مقاومت است.
سکوت فعلی صدر به وعده اصلاح قانون انتخابات در مدت سه ماه و برگزاری انتخابات زودهنگام در مدت یک سال آینده برمی گردد. علاوه بر جریان صدر، دولت سودانی با مخالفت احزابی همچون الجیل الجدید (شاسوار عبدالواحد)، اشراقة كانون (سید احمد صافی)، الحزب الشيوعي/کمونیست (رائد فهمی)، امتداد (علا الرکابی)، جنبش وعي(صلاح العرباوی) که جلسه انتخاب رئیس جمهور و نخست وزیر را تحریم کردند، مواجه است.
- عملکرد ضعیف برخی جریان ها در بدنه حکومت از 2003 تاکنون و متهم بودن بیشتر احزاب سیاسی به فساد همراه با تبلیغات سیاسی- رسانه ای غربی و عربی یکی از دلایل عمده بازگشت مردم به ناسیونالیسم با شعار مبارزه با فساد و اصلاحات دست کم در ایام انتخابات اخیر بود.
کشوری که تا اکتبر بیش از 9 میلیارد دلار درآمد ارزی حاصل از فروش نفت داشت، با اختلاس 2.5 میلیارد دلاری از حساب امانات سازمان مالیات، سرقت قرن را رقم زد که موجب خشم و بی اعتمادی مردم به نظام سیاسی عراق شد و در صورت مبارزه نکردن واقعی با متهمان، دود ناشی از آن به چشم دولت سودانی خواهد رفت. بنابراین ضرورت دارد دولت فعلی به یکی از مهمترین خواسته های مردم یعنی مبارزه با فساد توجه ویژه کند و درحد شعار باقی نماند، زیرا مهمترین علت مشکلات اقتصادی، کاهش اعتبار دولت، فقر و بیکاری و خدمات ضعیف و... ناشی از فساد گسترده در عراق است.
درصورتی که دولت سودانی نتواند در مبارزه با فساد، رضایت توده‌های سرخورده دیار فراتین را جلب کند، بایستی منتظر اعتراضات گسترده مردمی با همراهی جریان صدر و مخالفان دولت فعلی باشیم.
- اصلاح قانون انتخابات و برگزاری انتخابات زودهنگام از مهمترین وظایف دولت موقت است که بر سر موضوعاتی همچون مکانیزم شمارش آرا، تعیین حوزه های انتخابیه، دوایر انتخاباتی و ... اختلاف است و در انتخابات قبلی مورد انتقاد چارچوب هماهنگی شیعی قرار گرفت. در وضعیت فعلی این شائبه وجود دارد دولت محمد شیاع السودانی و مجلس پنجم عراق در نبود نمایندگان صدر، قانون انتخابات را به نفع چارچوب هماهنگی و به زیان جریان صدر تصویب کنند که با واکنش این جریان مواجه خواهد شد.
گرچه یک الحاقیه 6 صفحه ای به برنامه دولت سودانی(ورقه منهاج الوزاری) با توافق احزاب سیاسی بر برگزاری انتخابات زودهنگام در مدت یک سال تاکید کردند، اما بعید به نظر می آید در مدت زمانی اعلام شده این اتفاق رقم بخورد.
- افزایش همکاری دولت سودانی با جمهوری اسلامی، اجرا و اتصال خط ریلی شلمچه_ بصره و اتصال زمینی تهران_بغداد_دمشق_بیروت، عقد قرارداد های بلندمدت در حوزه برق و گاز، لغو توافقنامه راهبردی با کشور های عرب خلیج فارس ازجمله اتصال شبکه برق عراق با اردن و عربستان سعودی (دستور سودانی به لغو همه احکام و مصوبات دولت قبل از هشتم اکتبر 2021)، کمک به ایران در دور زدن تحریم ها، تغییر گفتمان عراق و نگاه به شرق ازجمله چین و روسیه و ... به افزایش سطح تنش با آمریکا (کشته شدن دو افسر آمریکایی و کانادایی) و کشور های عربی منجر می شود که مطلوبشان نیست و در روند دولت فعلی با قدرت رسانه ای و پیاده نظام داخلی، تحریم و... اخلال ایجاد می کند.
- طبق آمار سازمان جهانی محیط زیست، عراق پنجمین کشور آسیب پذیر در برابر تغییرات آب و هوایی است و در سه سال گذشته با گرمای بالای 50 درجه، قطعی گسترده برق،کاهش باران، سوء مدیریت منابع آبی و خشک شدن دریاچه های معروف ازجمله دریاچه ساوه و حمرین، کاهش سطح آب دجله و فرات و وابستگی به سیاست های آبی کشور های همسایه باعث نابودی 54 درصد زمین های کشاورزی 7 میلیون عراقی شده است که در صورت سوء مدیریت بستر ساز بحران اجتماعی در جامعه عراق و اختلاف شدید با کشور های همسایه ازجمله ترکیه و ایران می شود.
- دومین تولیدکننده بزرگ نفت اوپک در چند دهه گذشته با وابستگی بیش از 90 درصدی خود به درآمدهای نفتی، باعث به وجود آمدن دولت هایی کاملاً تحصیلدار شده است و این دولت ها هیچ اقدامی در راستای تقویت اقتصاد و بخش خصوصی نداشتند. همین موضوع باعث شد با نوسان قیمت نفت (در دوران شیوع کرونا)، شدیدترین ضربه اقتصادی به عراق وارد شود و دولت را به اقدامات ریاضتی مجبور کند.
در وضعیت فعلی این کشور با فروش نزدیک به 4.5 میلیون بشکه ای نفت و درآمد تقریبی 10 میلیارد دلاری می تواند با مدیریت صحیح اقدامات مناسبی در بخش خدمات عمومی، زیرساخت ها، حمل و نقل، شبکه برق ، سطح فقر و... ایجاد کند تا دست کم خواسته های بخش بزرگی از معترضان کف خیابان که بیشتر از محله های فقیرنشین هستند را مرتفع و با حکومت همراه کند.
- از سال 2003 تاکنون یکی از مهمترین چالش های امنیتی عراق سلاح بی ضابطه است و هیچ دولتی تاکنون نتوانسته آن را حل کند؛ به طوری که بیشتر طوایف، قبایل، احزاب سیاسی، جریان ها و گروه های عراقی از هر طیفی دارای سلاح های سبک و سنگین هستند تا در سایه قدرت نظامی به اهداف و منافع خود دست یابند.
در عراق جدید و در دولت های مختلف عملاً منطق اسلحه حکمفرما بوده و شاهد «دولت ضعیف» یا «حکومت بی قانون» در این کشور بوده ایم و امید است دولت فعلی بتواند در جمع آوری سلاح های بی ضابطه موفق باشد.
- مناقشات نفتی میان اقلیم کردستان و دولت مرکزی عراق که با حکم دادگاه فدرال در زمینه غیرقانونی بودن فعالیت نفتی اقلیم کردستان در ماه فوریه به اوج خود رسید، از دیگر چالش های دولت سودانی است که در صورت اجرای حکم دادگاه فدرال از طرف دولت با واکنش منفی اقلیم مواجه می شود .
بهره سخن
مهمترین چالش سودانی جریان صدر و اعتراضات گسترده حامیانش در آینده ای نه چندان دور است، زیرا مقتدا صدر از بحران های اقتصادی، سیاسی، امنیتی، زیست محیطی، اجتماعی و... بهره برداری خواهد کرد و در صورتی که دولت سودانی نتواند با اصلاحات ساختاری و سیاست های مسالمت آمیز میان نخبگان، مهمترین وظیفه دولت، یعنی اعتماد از دست رفته مردم را بازگرداند، احتمالاً شاهد پایان عمر سیاسی وی باشیم.
در شرایط کنونی مردم این کشور بیش از آنکه به برنامه های بلندمدت توجه کنند، برنامه هایی را مورد مداقه قرار می دهند که در کوتاه مدت به بهبود وضعیت معیشتی آن ها منجر شود. بنابراین بایستی با تعیین اولویت های اساسی برای مقابله با چالش ها، در کل کشور اقدام و در گام نخست با ابتکار عمل مناسب، اعتماد از دست رفته جامعه عراق را جلب کرد و با راهبرد دقیق و بلندمدت بذر امید را در کشور عراق کاشت.
در صورتی که دولت سودانی قربانی منافع احزاب سیاسی و درگیری های داخلی ازجمله جریان صدر نشود، می تواند بالقوه دستاوردهای قابل توجهی در بخش خدمات در بازه زمانی کوتاه مدت و رفع چالش های اساسی در بلندمدت داشته باشد، پیشنهاد مطرح، انجام اصلاحات سیاسی و بنیادی در نظام انتخاباتی عراق است؛ زیرا نوع نظام انتخاباتی در قانون اساسی عراق قید نشده و در قالب قانون انتخابات عراق ظهور و بروز یافته و امکان تغییر آن در مجلس فعلی وجود دارد و با قانون گذاری می توان نظام انتخاباتی را تغییر داد و شاهد انسداد طولانی مدت در صحنه سیاسی عراق نبود.