نفت؛ ابزار روسیه در حیات خلوت آمریکا

به گزارش راهبرد معاصر؛ روسیه با متوسط تولید 11.2 میلیون بشکه در روز؛ سومین تولیدکننده بزرگ نفت خام جهان (بعد از عربستان و آمریکا) و دومین تولیدکننده بزرگ گاز طبیعی جهان(بعد از آمریکا) است. طبق اعلام آژانس بین‌المللی انرژی، روسیه دارنده بزرگ‌ترین ذخایر گاز طبیعی جهان و طبق اعلام شرکت بریتیش پترولیوم، این کشور پس از ایران دارنده بزرگ‌ترین منابع گاز طبیعی جهان می­باشد. این کشور هشتمین دارنده ذخایر نفت خام جهان نیز می­باشد. این کشور پس ونزوئلا، عربستان، کانادا، ایران، عراق، کویت و امارات، هشتمین دارنده ذخایر نفت جهان است.

روسنفت؛ غول نفتی روسیه

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروری و در شرایطی که روسیه متأثر از هرج‌ومرج‌های سیاسی و اقتصادی بود، بسیاری از امور تحت تصدی دولت، خصوصی شد. در این میان یکی از بزرگ­ترین و مهم­ترین بخش­هایی که وارد روند خصوصی‌سازی شد، بخش نفت و گاز این کشور بود که البته با در نظر گرفتن درصد و سهمی برای دولت صورت گرفت. یکی از شرکت­هایی که پس از خصوصی‌سازی همچنان بخش عمده­ای از سهام آن متعلق به دولت ماند، شرکت روسنفت است. شرکتی که نام آن در ابتدا "روسیه نفت" بود و کمتر از 5 درصد از نفت روسیه را تولید می­کرد.

اما امروزه روسنفت که بیشتر سهم آن دولتی است، حدود نیمی از نفت روسیه- معادل روزانه 4.6 میلیون بشکه نفت- تولید می­کند. این میزان تولید، دوبرابر تولید بزرگ‌ترین شرکت سرمایه‌گذار نفت جهان، یعنی شرکت اکسون موبیل با تولید روزانه 2.3 میلیون بشکه می­باشد.

رشد پرشتاب روسنفت هم‌زمان با شروع دوران ریاست جمهوری پوتین در سال 2000 میلادی و از زمان خرید سهام شرکت­های خصوصی TNK, BP, YUKOS, BASHNEFT آغاز شده است. در حال حاضر هیئت‌مدیره شرکت روسنفت توسط "گرهارد شرودر" صدراعظم سابق آلمان مدیریت و "ایگو سچین" مدیر اجرایی این شرکت است.

به گزارش مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی؛ تحول روسنفت به عنوان قهرمان ملی نفت روسیه منبعث از سیاست­های پوتین در کنترل مجدد بر اصلی­ترین بخش اقتصاد روسیه است. بخشی که امروزه وابستگی به درآمدهای آن نسبت به دوران اتحاد جماهیر شوروی بیشتر شده است. روسنفت بزرگ‌ترین مالیات دهنده به دولت و دارنده یک­چهارم از درآمدهای دولت روسیه در سال 2014 بوده است.

اما در سال 2014 شرکت روسنفت با دو شوک بزرگ مواجه شد. اولی کاهش قیمت نفت و دومی اعمال تحریم­های آمریکا و غرب به واسطه الحاق کریمه به روسیه بود. این دو تحول موجب کاهش ارزش تولید و فروش این شرکت، موجب محدودیت­های بین‌المللی در تأمین مالی و موجب افزایش بدهی­های این شرکت شد.

در چنین شرایطی یک شرکت معمولی دچار ورشکستگی، بی‌ثباتی و محتاج کمک­های خارجی می­شود اما شرکت روسنفت نه تنها دچار این مشکلات نشد بلکه توانست تجارت بین‌المللی خود را گسترش بدهد. مناطق زیر بخشی از مهم­ترین مقاصد سرمایه‌گذاری‌های فرامنطقه ای روسنفت و توضیحی در مورد انگیزه­های اقتصادی و سیاسی این شرکت می­باشد.

1. حیات خلوت آمریکا:

شرکت روسنفت علاوه بر تأمین منافع اقتصادی خود، تأمین منافع ملی روسیه را نیز در نظر دارد. از این رو برخی از فعالان بین‌المللی این شرکت با سیاست خارجی این کشور مرتبط و دارای فعالیت­های مشترکی هستند. لذا یکی از اهداف روسیه و شرکت روسنفت جهت سرمایه‌گذاری‌های عمده، از یک سو سرمایه‌گذاری در کشورهای حیات خلوت آمریکا و رقابت با آن و از سوی دیگر، سرمایه‌گذاری در کشورهای متعارض با سیاست‌های آمریکا و حفظ آن‌ها در اتحاد با خود است.

به عنوان مثال، کشور ونزوئلا یکی از کشورهای هدف روسیه برای حفظ اتحاد در مقابل آمریکا می­باشد. زیرا کشور روسیه و شرکت روسنفت نیازی به نفت خارجی-ونزوئلا- برای تأمین نیاز داخلی ندارند و از معاملات انرژی برای همکاری­های سیاسی، اقتصادی و نظامی استفاده می­کنند. برای مثال معامله 4 میلیارد دلاری "سلاح در برابر نفت" روسیه با ونزوئلا در سال 2006 در این چهارچوب بوده است. یا این شرکت در شرایطی که اقتصاد ونزوئلا دچار آشفتگی بوده و هست؛ سرمایه‌گذاری‌های عمده­ خود در پروژه­های بالادستی این کشور را افزایش داده است. به گونه­ای که به گزارش رویترز، از سال 2006 روسیه و شرکت روسنفت حدود 17 میلیارد دلار وام و خطوط اعتباری ونزوئلا را تأمین و 5.7 میلیارد دلار به عنوان پیش پرداخت به شرکت ملی نفت ونزوئلا واریز کرده است. این در حالی است که بسیاری از کشورها هم‌زمان با افزایش فشار­های اقتصادی و سیاسی بر دولت مادورو در ونزوئلا ، این دولت را تنها گذاشته‌اند.

روسیه علاوه بر ونزوئلا، در سال 2017 اولین محموله مهم نفت خود را در دوران پسافروپاشی، به کوبا ارسال کرد. ایگور سچین، مدیر اجرایی شرکت روسنفت در دسامبر 2017 با رائول کاسترو رئیس‌جمهور کوبا دیدار و خواهان افزایش همکاری درزمینهٔ نفت، گاز و پتروشیمی و افزایش تأمین نفت این کشور شد. روسنفت حتی خواهان یارانه نقدی کوتاه‌مدت برای فروش نفت شرکت ملی ونزوئلا به کوبا شده است. کوبا نیز از جمله کشورهای هدف روسیه برای حفظ گسترش اتحاد در مقابل آمریکا بوده است. در همین ایام، ترامپ به دستاوردهای اوباما در روابط آمریکا و کوبا معترض و آن را کنار گذاشته و این رویکرد، فرصت جدیدی را در اختیار روسیه قرار داده است.

در برزیل نیز شرکت روسنفت، 45 درصد از سهام 21 بلوک اکتشافی نفت و گاز در حوزه رودخانه سولیموس آمازون را که در سال 2013 در اختیار شرکت‌های TNK-BP بوده است را در اختیار گرفته است. برزیل از جمله کشورهای عضو سازمان بریکس و از جمله اقتصادهای بزرگ جهان در چشم‌انداز جهان چندقطبی نظام بین‌الملل هست. لذا روسیه علاوه بر همکاری چندجانبه با این کشور، درصدد افزایش همکاری­های دوجانبه با این کشور هست.

2. روسیه و مرکز جهانی نفت

در زمانی که غرب تصور می­کرد با اعمال تحریم­های پیش آمده در قضیه کِریمه می­تواند موجب انزوای روسیه شود، این کشور با حضور در جنگ سوریه و مقابله با گروه تروریستی داعش موجب شگفتی این کشورها شد. علاوه بر این حضور نظامی، روسیه حضور اقتصادی خود را نیز تقویت و وارد همکاری­های جدیدی با عربستان، ایران، عراق، ترکیه و... شده است.

در این ایام روسیه و عربستان به­رغم اختلافات سیاسی خود و قرار داشتن این کشور در حیات خلوت آمریکا، در مسئله کاهش قیمت نفت در سال 2014 و پس از آن، در زمینه کاهش میزان تولید در جهت افزایش قیمت نفت در چهارچوب سازمان اوپک، به همکاری پرداختند. این روابط زمانی بیشتر مورد توجه قرار گرفت که سفر ملک سلمان پادشاه عربستان در اکتبر 2017 با اعلام خبر 1 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری مشترک در زمینه انرژی همراه شد.

اما روابط با عربستان، مانع امتداد روابط گسترده با ایران نبوده و یک ماه پس از سفر ملک سلمان به روسیه، پوتین به ایران سفر و در جریان امضای توافقنامه شرکت ملی نفت ایران با روسنفت روسیه که تا 30 میلیارد دلار ارزش­گذاری شده است، قرار می­گیرد. به گفته ایگور سچین این قراردادها مربوط به توسعه تعدادی از میادین نفت و گاز است که در آینده، نهایی و شرکت روسنفت متعهد به مبادله "نفت در برابر کالا" به میزان 100 هزار بشکه در روز شده است.

سرمایه‌گذاری روس­ها در مقابل تحریم‌های آمریکا و همچنین عقب‌نشینی شرکت‌های غربی از ترس تهدید ترامپ، نه‌تنها در سال‌های گذشته بلکه در دهه‌های گذشته، باعث شده تا ایران از شرکت­های آسیایی و روسی استقبال کرده و این شرکت­ها نسبت به شرکت­های غربی دست برتر را در مذاکرات داشته‌اند. چنانکه هم‌اکنون چین، هند، کره جنوبی و ژاپن به عنوان دومین، سومین، هشتمین و چهارمین مصرف‌کنندگان بزرگ نفت جهان، به ترتیب چهار بازار عمده صادراتی نفت ایران هستند و همکاری با روسیه در زمینه انرژی در حال گسترش است.

علاوه بر عربستان و ایران، روسیه و شرکت روسنفت در کشور عراق نیز چندین تفاهم‌نامه نفتی را به امضاء رسانده‌اند. شرکت روسنفت توافقنامه پیش­پرداخت 1 میلیارد دلاری نفت اقلیم کردستان عراق را امضاء و اولین محموله خود را در آپریل 2017 برداشت کرده است. در همین ماه نیز، این شرکت حفاری اولین اکتشاف خود در بلوک 12 واقع در شمال عراق را آغاز کرده است. در سپتامبر 2017 نیز، پیش از اعلام برگزاری رفراندوم در کردستان عراق، روسنفت و اقلیم کردستان قرارداد 1 میلیارد دلاری ساخت خط لوله انتقال گاز به ترکیه را به امضا رساندند. پیش­بینی می­شود این خط لوله تا سال 2019 تکمیل و از سال 2020 آغاز به کار کند. در ماه نوامبر نیز، دولت عراق تمایل خود به ساخت یک خط لوله جدید برای صادرات نفت از کرکوک به ترکیه توسط شرکت روسنفت را اعلام کرد.

روسیه علاوه بر عربستان، ایران و عراق دارای مناسبات گسترده­ انرژی با ترکیه هست. روسیه بزرگ‌ترین تأمین‌کننده نفت و گاز و سازنده نخستین سیستم برق هسته­ای ترکیه است. اگرچه این کشور در برخی از اوقات به واسطه قرار داشتن در ناتو و هم‌پیمانی با آمریکا در برخی از زمینه­ها در پی بازی دوگانه با روسیه است؛ اما به خوبی می‌داند که وابستگی به انرژی روسیه نقش حیاتی در روندهای سیاسی و اقتصادی این کشور دارد.

3. روسیه و مرکز مصرف انرژی:

تمایلات روسنفت محدود به بخش بالادستی-اکتشاف و تولید- نفت و گاز نبوده و در زمینه پایین دستی-پالایش و بازار فروش- نیز صاحب نفوذ است. طبعا تمرکز روسیه در بخش پایین‌دستی بر کشورهای واردکننده نفت و گاز و به خصوص کشور چین می­باشد.

گسترش روابط روسنفت و چین به توافق تأمین نفت خام در سال 2009 و به بازپرداخت 25میلیارد دلاری وام چین جهت ساخت خط لوله شرق سیبری مربوط می­شود. خط لوله‌ای که اولین اقدام جدی روسیه جهت متنوع سازی بازار خود و کاهش وابستگی به بازار اروپا بود. با افتتاح مسیر اولیه اتصال به مرز چین در سال 2011 و سپس گسترش آن به بندر کازمینو، روسیه تبدیل به بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان نفت چین شد.

در سپتامبر 2017 نیز جالب­ترین بخش از روابط روسیه و چین اعلام شد و آن، خرید 14.2 درصد از سهام شرکت روسنفت به ارزش 9.1 میلیارد دلار توسط یک شرکت خصوصی و یک شرکت خدمات اقتصادی چینی بود. خرید این سهام باعث شد تا سهامداران آن، پس از دولت روسیه و شرکت BP سومین دارندگان بزرگ سهام شرکت روسنفت باشند.

علاوه بر چین، شرکت روسنفت با هند نیز روابط گسترده‌ای داشته است. در آگوست 2017 این شرکت و شرکای آن، پروژه پالایشگاه نفت اِسار را با ارزش 13 میلیارد دلار بر عهده گرفتند. این مجموعه دارای ظرفیت تولید روزانه 400 هزار بشکه بوده و در صنعتی­ترین منطقه هند-منطقه گجرات- قرار گرفته است.

روسنفت اقدام مشابهی را در اندونزی نیز انجام داده است. این شرکت قرارداد سرمایه‌گذاری مشترک در ساخت پالایشگاه و پتروشیمی با ظرفیت روزانه 300 هزار بشکه در شرق منطقه جاوا-پرجمعیت ترین جزیره اندونزی- را به امضا رسانده است. این اولین پالایشگاه اندونزی پس از سال 1994 می­باشد و ظرفیت این کشور در این زمینه را تا سال 2020 دوبرابر خواهد کرد.

4. روسیه و اروپا:

در سال 2016 روسیه بیش از یک‌سوم نفت خام و بیش از 70 درصد گاز طبیعی وارداتی کشورهای اروپایی عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی را تأمین کرده که این میزان معادل 60 درصد از نفت و 75 درصد از گاز صادراتی روسیه بوده است. بیشتر صادرات نفت روسیه (حدود 70 درصد) به مقصد کشورهای اروپایی به‌خصوص هلند، آلمان، لهستان و بلاروس است. آسیا و اقیانوسیه نیز 26 درصد از صادرات نفت خام روسیه را در سال 2016 به خود اختصاص داده است.

بهره سخن

نفت و گاز یکی از ابزارهای سیاسی-اقتصادی روسیه جهت برقراری روابط سیاسی-اقتصادی با کشورهای غرب آسیا، اهرمی برای حضور در حیات خلوت آمریکا و رقابت با آن، ابزاری برای حفظ تعادل در مناسبات اروپا و وسیله‌ای برای حفظ اتحاد با کشورهای همسو با خود بوده است.

در این بین، وجود برخی اهداف مشترک میان ایران و روسیه باعث شده تا دو کشور به گسترش همکاری­های سیاسی-امنیتی و اقتصادی- انرژی بپردازند. در موضوع انرژی؛ ایران و روسیه در زمینه کاهش عرضه نفت در چهارچوب توافق اوپک، در زمینه سیاست‌گذاری‌های حوزه گاز طبیعی در مجمع کشورهای صادرکننده گاز، در زمینه مواجهه با تحریم­های غرب، در زمینه رقابت با آمریکا در تولید و عرضه نفت و گاز طبیعی و در زمینه حفظ امنیت مسیرهای انتقال انرژی دارای دیدگاه­های مشترکی هستند.

البته علاوه بر فرصت­ها، چالش­هایی هم در مسیر همکاری دو کشور وجود داشته است. حضور روسیه در بازار گاز صادراتی بسیار ضعیف ایران، تسلط بر بازار اروپا، عدم تعیین رژیم حقوقی دریای خزر و وابستگی هر دو کشور به درآمدهای نفت و گاز؛ از جمله چالش­های روابط ایران و روسیه در زمینه انرژی بوده است.

با وجود فرصت­ها و چالش­های ذکر شده، چشم‌انداز روابط ایران و روسیه در مجموع در حال گسترش است. اما مسئله‌ای که موجب تقویت امنیت ایران در زمینه انرژی و اقتصادی می­شود؛ پرهیز ایران از خام فروشی و تعمیم این روابط به سایر حوزه­های اقتصادی، تقویت مبادلات در حوزه فناوری، وابسته سازی کشورهای ثالث به عبور انرژی از درون ایران، و گسترش زیرساخت­های انتقال انرژی و کالا نظیر کریدور شمال-جنوب و بندر چابهار است.

منابع:

1. https://www.csis.org/analysis/russias-national-oil-champion-goes-global

2. https://www.eia.gov/tools/faqs/faq.php?id=709&t=6

3. https://www.eia.gov/beta/international/country.php?iso=RUS