به گزارش راهبرد معاصر؛ قریب به سه ماه بعد از شیوع ویروس کرونا و ه‌گیری جهانی آن، کشورهای مختلفی برای ساخت دارو و واکسن این بیماری تلاش کردند. کشورهایی از جمله چین، آمریکا، روسیه، انگلیس و در نهایت هند. در این میان هم کشورهایی همچون فرانسه نیز علیرغم دانش فنی بالا و هزینه گزاف اما با شکست مواجه شد ولی در مقابل ایران و کوبا توانستند به دلیل دارا بودن فناوری ساخت واکسن و سابقه زیاد در این زمینه وارد میدان شده و نام خود را در کنار معدود کشورهایی ثبت کنند که به نمونه‌های اولیه در این زمینه دست پیدا کرده‌اند.
اواخر فصل پاییز بود که وزیر بهداشت از پیگیری ساخت واکسن کرونا به صورت چراغ خاموش در مراکز تحقیقاتی کشورمان خبر داد؛ موسساتی همچون سرم‌سازی رازی، انستیتو پاستور و موسسه دارویی برکت. از همان ابتدا برخی رسانه‌ها مدعی شدند که در مقابل فناوری‌های مدرن در کشورهای غربی، شانسی برای کشورمان متصور نیست و بهتر است به خرید واکسن از کشورهای سازنده اکتفا کرد. اما با پیشرفت واکسن‌های تولیدی و ورود آنها به مرحله تست انسانی امیدها برای ساخت واکسن ایرانی کرونا قوت گرفت.
پیشینه واکسن‌سازی در کشورمان به یک قرن قبل باز می‌گردد. یک قرن و یک سال پیش و درست چند ماه بعد از پایان جنگ جهانی اول و همزمان با شکل‌گیری کنفرانس صلح پاریس، نمایندگان سیاسی حکومت قاجار از مرکز تحقیقاتی «انستیتو پاستور فرانسه» بازدید کردند. ۳۰ دی‌ماه سال ۱۲۹۹ نیز پروفسور «رنه لگرو» از پاریس وارد ایران شد و موسسه پاستور ایران را به کمک نخبگان کشور راه‌اندازی کرد. اولین محصول این موسسه نیز واکسن حصبه بود و به مرور ساخت واکسن بیماری‌هایی همچون آبله، هاری، وبا، طاعون و سل آغاز شد.
سال ۱۳۲۶ شمسی ایران برای اولین بار واکسن ب.ث.ژ را زیر نظر دکتر مهدی قدسی تولید کرد و در نهایت در سال 1344 و به دلیل همه‌گیر شدن ناگهانی وبا در مرزهای ایران، این موسسه تمرکز خود را برای تولید واکسن این بیماری گذاشت و از سال ۱۳۴۵ بخش مستقلی به‌عنوان «واکسن‌سازی» در این موسسه شروع به کارکرد. از دیگر واکسن‌های دیگری که در این انستیتو تولید می‌شود می‌توان به واکسن «هپاتیت ب» اشاره کرد که طی ۱۵ سال گذشته در استانداردهای جهانی به تولید رسیده است. در بخش واکسن‌های ویروسی نیز تولید واکسن هاری انسانی و دامی نیز از شهریور سال ۱۳۸۹ به تولید انبوه رسید و روانه بازار شد.
از دیگر موسسات سابقه‌دار در زمینه تولید واکسن را باید «موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی» دانست که در سال ۱۳۰۳ شروع به کارکردو طی حدود ۹۶ سال سابقه تحقیقاتی و پژوهشی واکسن بیماری‌هایی همچون طاعون گاوی، سرخجه، سیاه‌سرفه، اوریون و سرخک را تولید کرد. به گزارش سازمان بهداشت جهانی، کشورمان سازنده ۱۱ واکسن انسانی، ۱۷ واکسن دامی، ۱۹ واکسن طیور و یک واکسن مخصوص آبزیان و به طور کلی جزء ۱۰ کشور برتر دنیا در حوزه تولید واکسن‌های انسانی، دامی و طیور قرارگرفته است.
اواخر دی‌ماه بود که علیرضا بیگلری، رئیس انستیتو پاستور ایران از امضای قرارداد با شرکت کوبایی «فاینلی» برای تولید واکسن کرونا خبر داد. این خبر برای بخش بزرگی از جامعه تعجب‌برانگیز بود که مگر کوبا دارای چه سطحی از فناوری در این حوزه دارد؟
جهش صنعت بیوتکنولوژی و میکروبیولوژی به سال 1959 میلادی و به قدرت رسیدن فیدل کاسترو باز می‌گردد. پیش از این تاریخ صنعت دارو کوبا به ساخت واکسن چند بیماری محدود، همانند هاری، آبله، حصبه و سل، توسط شرکت‌های خارجی باز می‌گردد. بعد از انقلاب کوبا در اعتراض به مقررات حقوق و مزایان این کشور را به مقصد آمریکا ترک کردند. با آغاز تحریم‌های گسترده دارویی از سوی آمریکا علیه این کشور و از سوی دیگر سابقه ریشه‌کنی بیماری فلج اطفال تا سال 1961 مسئولان این کشور به فکر توسعه صنعت واکسن‌سازی در این کشور افتادند. در سال 1964 با تأسیس شرکت ملی «واکسیناتوریوس»، یک پلی‌کلینیک ملی برای بالابردن سطح ایمنی مردم در برابر بیماری‌های واگیردار به وجود آورد و طی دو سال بعد، سطح ایمنی عمومی را از 25 درصد به 60 درصد افزایش داد.
از سال 1966 تا 1969، کوبا توانست فناوری تولید واکسن‌های پرمصرف مانند دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، سل و آبله را بومی کند و همزمان مراکز تحقیقاتی در کنار مراکز درمانی گسترش یافت. سال 1970 بود که طرح کشوری واکسیناسیون کودکان با واکسن‌های کوبایی به مرحله اجرا درآمد و تا سال 1974 سطح ایمنی عمومی از 80 درصد فراتر رفت. تزریق واکسن برای تمام کودکان اجباری شد و 98 درصد زنان خانه‌دار واجد شرایط دریافت واکسن کزاز شدند.
از دهه 80 میلادی نیز دولت کوبا با ورود به حوزه بیوتکنولوژی، مرکز فناوری مهندسی ژنتیک کوبا تأسیس شد و در کمتر از دوسال، محصولاتی مانند «هِبِرپورت- بی»، برای درمان زخم‌های دیابتی و «هِبِرپِنتا»، یک واکسن پنج‌ظرفیتی که در آن واحد کودکان را در برابر دیفتری، کزاز، سیاه‌سرفه، هپاتیت -بی و نوعی آنفلوآنزای مرگبار ایمن می‌کرد، به تولید صنعتی رسید.
سال 2005 بود که موسسه «بیوکوبا فارما» با هدف ورود کوبا به عرصه جهانی راه‌اندازی شد. مأموریت این مؤسسه با بیش از 6 هزار پزشک انعقاد قراردادهای مشترک و ارائه خدمات پزشکی و دارویی به دیگر کشورها بود؛ رویکردی که از اوایل دهه 1980، دولت کوبا، با توجه به ظرفیت بالایی که در عرصه پزشکی ایجاد کرده‌بود، به آن رو آورد. تا پایان سال 2015، قراردادهای تولید واکسن و ارائه خدمات بین این شرکت بزرگ و شرکت‌های اقماری آن با کشورهایی مانند الجزایر، آفریقای جنوبی، هند، برزیل، مکزیک، آرژانتین، ویتنام و مالزی امضا شد.
همین جهش علمی بود که باعث شد در سال 2015، 9 دانشمند علوم پزشکی کوبا به دلیل اکتشافاتشان موفق به دریافت مدال طلای «WIPO» (سازمان جهانی مالکیت فکری)، یکی از 16 سازمان تخصصی ملل متحد، شدند. این سازمان، طی همین مدت، چهاربار جایزه ویژه و سالانه خود را به دلیل طرح‌های خلاقانه کوبا برای از بین بردن بیماری‌های همه‌گیر و مادرزادی، به این کشور اعطا کرد. لازم به ذکر است که کوبایی‌ها در سال 2010 با سرعت عمل بالا و واکسینه‌کردن بیش از یک میلیون نفر، مانع از همه‌گیری و کشتار ویروس آنفلوآنزای «AH1N1» شدند. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، در همین سال، مرگ و میر نوزادان در این کشور، به 4 نوزاد در هزار رسید و حتی از رقم مرگ و میر نوزادان در ایالات متحده آمریکا نیز، کمتر شد؛ این در حالی بود که در 1960 بیش از 60 نوزاد از هر هزار تولد، فرصت زندگی پیدا نمی‌کردند.
واکسن‌سازی تا پیش از نیمه دوم قرن بیستم تنها در اختیار کشورهایی همچون آمریکا، انگلیس، فرانسه و هلند بود اما طی قریب به شصت سال گذشته کشورهایی همچون ایران و کوبا توانستند با سرعت بالایی خود را به جرگه سازندگان واکسن‌های انسانی برسانند. با شیوع بیماری کرونا نیز شاهد بودیم که برخی کشورها همچون فرانسه که سابقه 150 ساله در این صنعت دارند علیرغم هزینه 10 میلیارد دلاری و همکاری با شرکت فایزر نتوانست هیچ دستاوردی کسب کند و در نهایت دست به دامن واکسن «اسپوتنیک V» روسیه شد.
به نظر می‌رسد در عصری که دانش، قدرت است و کشورها به سمت تولید اقتدار ملی و ثروت از طریق فروش ارزش افزوده دانش حرکت می‌کنند، کشورهایی همچون کوبا و جمهوری اسلامی ایران می‌توانند به صورت مشترک به عنوان یک بازیگر سطح بالا وارد میدان شده و سهم بزرگی از بازار جهانی واکسن را به دست آورند.