به گزارش راهبرد معاصر؛ چندی سالی است که سران کشورهای عربی به دنبال تأسیس و تشکیل سازمانی همچون پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) به سبک کشورهای غربی هستند و از آن تحت عنوان «ناتوی عربی» یاد می‌کنند؛ هدفی که البته تاکنون با وجود نشست‌ها و رایزنی‌های متعدد میان سران عرب، محقق نشده است. با روی کار آمدن «دونالد ترامپ» به عنوان رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا، واشنگتن تلاش تازه‌ای را به منظور تشکیل و تأسیس ناتوی عربی آغاز کرد. دولتمردان آمریکایی با حمایت تمام قد از طرح ناتوی عربی به ویژه از زمان زمامداری امور توسط ترامپ، تلاش کردند تا از این رهگذر زمینه‌های ظهور سازمانی برای حمایت هرچه بیشتر از منافع و مصالح رژیم صهیونیستی در سطح منطقه را فراهم آورند. آمریکایی‌ها برای تحقق این هدف خود همواره به سران عرب اینگونه القاء کرده‌اند که ناتوی عربی سازمانی در برابر یک تهدید مشترک خواهد بود و آن چیزی نیست جز تهدید ایران! این استراتژی واشنگتن اما امروز به محل اختلاف میان برخی سران عرب تبدیل شده است.
با وجود تلاش‌های پیوسته ایالات متحده آمریکا برای تشکیل ناتوی عربی اما نه تنها اخیرا واشنگتن خبرهای خوبی در این زمینه نمی‌شنود، بلکه تمامی نشانه‌ها جملگی حکایت از شکست طرح مذکور دارند. به عنوان نمونه می‌توان به یکی از خبرسازترین اخبار روزهای اخیر اشاره کرد که توسط خبرگزاری آمریکایی «رویترز» منتشر شد. این رسانه آمریکایی به نقل از منابع آگاه اعلام کرد که دولت مصر انصراف خود از عضویت در ناتوی عربی را اعلام کرده است. منابع آگاه در این زمینه تأکید کردند که مصر از مدار تلاش‌های تحت رهبری آمریکا برای تشکیل ناتو عربی خارج شده است؛ اقدامی که یک ضربه استراتژیک به دولت واشنگتن محسوب می‌شود. برخی منابع اعلام کرده‌اند: «مصر به این دلیل از مشارکت در ناتوی منصرف شده است که نسبت به جدیت برنامه‌های آن تردید دارد و تاکنون یک برنامه رسمی مکتوب از آن به دست نیامده است».
چرا مصر از عضویت در ناتوی عربی عقب نشست؟
چرایی انصراف ناگهانی، غیرمنتظره و اعلام‌نشده مصر از مشارکت در «ناتوی عربی» ذهن بسیاری از کارشناسان و ناظران سیاسی مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی را به خود مشغول ساخته و گمانه‌زنی‌های بسیاری در این خصوص در رسانه‌ها مطرح شده است. علت اصلی این مسأله هم آن است که تاکنون هیچ نشانه‌ای از عدم رضایت مقامات مصری و در رأس آن‌ها «عبدالفتاح السیسی» رئیس‌جمهوری این کشور درخصوص عضویت در ناتوی عربی، مشاهده نشده بود.
با این حال، می‌توان از اصرار بیش از حد مقامات آمریکایی به‌ویژه «دونالد ترامپ» رئیس‌جمهوری این کشور بر لزوم مقابله جدی ناتوی عربی با جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از اصلی‌ترین علل و عوامل انصراف قاهره از مشارکت در این سازمان، یاد کرد. از زمان روی کار آمدن السیسی در مصر، هرچند که این کشور روابط چندانی با جمهوری اسلامی ایران نداشته است اما مقامات آن همواره طی سال‌های گذشته نشان داده‌اند که هیچ تمایلی به ورود به تنش با تهران ندارند.
درهمین ارتباط، خبرگزاری آمریکایی «رویترز» ضمن تأیید مطلب فوق، می‌نویسد: «مقامات قاهره اعتقاد دارند که تشکیل ناتوی عربی با شکل و سیاق کنونی به افزایش تنش‌ها با ایران منجر خواهد شد. به همین دلیل آن‌ها قصد ندارند با ایالات متحده آمریکا برای اعمال فشار بر تهران از طریق ناتوی عربی، همکاری کنند».
از سوی دیگر، مقابله با نفوذ روسیه و برخی کشورهای آسیای شرقی در منطقه همچون چین نیز ازجمله اهداف ثانویه تشکیل ناتوی عربی محسوب می‌شود که این مسأله هم مخالفت مقامات قاهره را به دنبال داشته است. قاهره همواره سیاست خارجی خود را به نحوی پیش برده است که روابط آن با ایالات متحده به قیمت قربانی شدن مناسباتش با مسکو تمام نشود. بنابراین، در این زمینه نیز ناتوی عربی درست در نقطه مقابل اصولِ سیاست خارجی مصر قرار می‌گیرد.
مقابله با ایران؛ محل مناقشه میان آمریکا و سران عرب
همانطور که پیشتر گفته شد، تأکید ایالات متحده آمریکا بر هدف‌گذاری ضد ایرانیِ ناتوی عربی، در نهایت موجب انصراف قطعی مصر از عضویت در این سازمان شد اما ابعاد مختلف این مسأله به همین نقطه محدود و محصور نمی‌شود؛ چراکه برخی دیگر از کشورهای عربی هم نسبت اقدام آمریکایی‌ها برای استفاده مطلق از ناتوی عربی علیه تهران، معترض هستند.
درهمین ارتباط، مقامات قطری نیز به ایالات متحده آمریکا اطلاع داده‌اند که در صورت ضد ایرانیِ بودن ناتوی عربی از حضور در این سازمان معذور خواهند بود. پس از ظهور و بروز بحران میان قطر و کشورهای عربی تحریم‌کننده، معادلات سیاسی در منطقه تا حدودی دستخوش تغییر شد. این اختلافات و به تبع آن، حمایت‌های ایران از قطر، دوحه را به سمت تهران سوق داد.
افزایش روابط و مناسبات جمهوری اسلامی ایران و قطر پس از ظهور و بروز اختلافات دوحه و کشورهای تحریم‌کننده تا جایی پیش رفت که «محمد بن عبدالرحمن آل ثانی» وزیر خارجه قطر ضمن حمایت تمام‌قد از تهران، از کمک‌های آن به دوحه قدردانی به عمل آورد. افزون بر این، قطر طی 2 سال گذشته همواره اعلام کرده است که هرگونه اختلاف کشورهای عربی با تهران باید از طریق گفتگو و مذاکره حل و فصل شود و نه هیچ راه دیگری.
علاوه‌بر قطر و مصر، عمان نیز هرچند تاکنون موضعی همچون قطر و مصر درخصوص عضویت در سازمان ناتوی عربی اتخاذ نکرده است اما سیاست خارجی آن در منطقه طی سالیان گذشته نشان از آن دارد که این کشور هیچگاه تمایلی به ورود به تنش با ایران و همچنین کشورهای عربی، نداشته است. لذا ناگفته پیداست که می‌توان انتظار مخالفت عمان با عضویت در ناتوی عربی درصورت اصرار آمریکایی‌ها بر ضد ایرانی بودن ساختار این سازمان را داشت. برهمین اساس، «مقابله با ایران» به عنوان هدف اصلی ناتوی عربی به محل مناقشه و اختلاف میان آمریکا و برخی سران عرب تبدیل شده است.
شکست نشست عربی ـ آمریکایی برای تشکیل ناتو
عدم اتحاد سران عرب در تشکیل ناتوی عربی، عربستان سعودی به عنوان متولی اصلی این طرح را برآن داشت تا تمام تلاش خود را برای موفقیت آن به کار بندد. به همین دلیل مقامات سعودی هفته گذشته نشستی را تحت عنوان نشست «عربی ـ آمریکایی» به منظور بحث و تبادل نظر پیرامون راهکارهای یکسان‌سازی مواضع جهت تأسیس ناتوی عربی، ترتیب دادند.
نشست مذکور با حضور سران شماری از کشورهای عربی و همچنین نماینده‌ای از سوی ایالات متحده آمریکا در شهر ریاض، پایتخت عربستان برگزار شد. آمریکایی‌ها و سعودی‌ها بسیار امیدوار بودند تا از رهگذر این نشست بتوانند برخی از مخالفان طرح ناتوی عربی را به صفوف موافقان ملحق سازند؛ اتفاقی که البته در نهایت موفق به تحقق آن نشدند.
یکی از علل مهمِ عدم توفیق ریاض و واشنگتن در برگزاری نشست عربی ـ آمریکایی جهت تأسیس ناتوی عربی، عدم مشارکت مصر در این نشست بود. با وجود دعوت سعودی‌ها از مقامات مصری اما قاهره در نهایت حاضر به اعزام نماینده خود به نشست عربی ـ آمریکایی در ریاض نشد تا بدین‌ترتیب، بارقه امید باقی‌مانده در نزد ریاض و واشنگتن جهت منصرف ساختن مصر از عدم مشارکت در ناتوی عربی، عملا از برود.
شکست نشست عربی ـ آمریکایی درباره ناتوی عربی درحالی اتفاق افتاد که سعودی‌ها و آمریکایی‌ها تمام تلاش خود را برای رونمایی از دو طرح «معامله قرن» و «ناتوی عربی» به صورت همزمان، به کار بسته بودند. اکنون که انتخابات کنیست (پارلمانی) رژیم صهیونیستی به پایان رسیده، شمارش معکوس برای رونمایی از معامله قرن نیز فرا رسیده است و طرف‌های سعودی ـ آمریکایی بسیار امیدوار بودند که رونمایی از این طرح با اعلام تأسیس ناتوی عربی به صورت رسمی، همراه شود.
چرخش تدریجی سران عرب از غرب به شرق
عدم نتیجه‌بخش بودن سلسله مذاکرات، گفتگوها و رایزنی‌های فشرده و متعدد میان سران کشورهای عربی و مقامات ایالات متحده آمریکا برای تشکیل ناتوی عربی، عمق شکاف میان آن‌ها را برای افکار عمومی منطقه و جهان به نمایش گذاشت. بدین‌ترتیب، افکار عمومی دریافتند که هم‌پیمانی واشنگتن با طرف‌های عربی آنگونه که وانمود می‌شود و درباره آن تبلیغات رسانه‌ای صورت می‌پذیرد، عمیق و راهگشا نیست.
فاصله‌هایی که اخیرا میان شماری از کشورهای عربی و همچنین ایالات متحده آمریکا ایجاد شده تنها به مسأله تشکیل ناتوی عربی محدود و محصور نمی‌شود، بلکه این فاصله‌ها، چرخش تدریجی سران عرب از غرب به شرق را به دنبال داشته و دارد. درهمین ارتباط، سلسله تحولات اخیر نشان می‌دهد که کشورهای عربی اهتمام ویژه‌ای به تقویت روابط و مناسبات خود با روسیه دارند؛ مسأله‌ای که به هیچ وجه به مذاق آمریکایی‌ها خوش نمی‌آید.
درهمین راستا، باید به افزایش مناسبات و مراودات قطر با روسیه به ویژه در عرصه نظامی اشاره کرد. اخیرا مقامات قطری پس از گمانه‌زنی‌های بسیارِ رسانه‌ها، اخبار منتشرشده درخصوص مذاکرات دوحه با مسکو به منظور خرید سامانه دفاع موشکی پیشرفته «اس ـ 400» را تأیید کرده‌اند. «محمد بن فهد العطیه» در این خصوص می‌گوید: «ما با روسیه برای خرید سامانه دفاع موشکی مذاکره می‌کنیم و این مسأله به دیگران ارتباطی ندارد».
قطر درحالی اقدام به مذاکره با مسکو برای خرید سامانه دفاع موشکی پیشرفته «اس 400» می‌کند که ایالات متحده آمریکا چندی پیش ترکیه را درست به همین دلیل (تلاش برای خرید سامانه دفاع موشکی از مسکو) مورد مؤاخذه قرار داد و صراحتا اعلام کرد که در صورت تحقق این مسأله، واشنگتن در روابط خود با آنکارا تجدید نظر می‌کند. برهمین اساس، واضح است که قطر نیز به دلیل انجام اقدام مشابه، مغضوب مقامات آمریکایی است.
از سوی دیگر، علاوه بر قطر نیز، مصر هم راه تقویت روابط با روسیه در تمامی زمینه‌ها را در پیش گرفته است. درهمین ارتباط، «عبدالباری عطوان» نویسنده و تحلیلگر مشهور جهان عرب در تحلیلی در روزنامه فرامنطقه‌ای «رأی الیوم» می‌نویسد: «عبدالفتاح السیسی دو سیلی قوی به ایالات متحده آمریکا زد؛ اول خروج از آنچه ناتوی عربی نامیده می‌شود و دیگری تمایلش برای خرید جنگنده‌های سوخو ۳۵ پیشرفته روسی به جای جنگنده‌های اف ۱۶ یا اف ۳۵ آمریکایی است». براین اساس، این نتیجه حاصل می‌شود که عدم توافق برخی سران عرب با آمریکا برای تأسیس ناتوی عربی تنها بخش کوچکی از مشکلات و اختلافات آن‌ها با یکدیگر را دربرمی‌گیرد.
ناتوی عربی در آستانه فروپاشی
برآیند آنچه که گفته شد نشان از آن دارد که طرح تشکیل و تأسیس ناتوی عربی به رهبری ایالات متحده آمریکا و عربستان سعودی عملا در آستانه فروپاشی قرار گرفته است. درهمین راستا، «حسین عسکری» مشاور «ملک عبدالله» پادشاه پیشین عربستان سعودی معتقد است: «بدون مصر ناتوی عربی مضحک خواهد بود، چرا که در این حالت تنها چیزی که آمریکا خواهد داشت شورای همکاری خلیج فارس منهای قطر و به علاوه اردن است. آمریکایی‌ها حتی نمی‌توانند مجموعه کاملی از کشورهای خلیج فارس را در ناتوی عربی گردهم آورند. به همین دلیل است که آن‌ها تلاش می‌کنند اردن را به عنوان جایگزینی برای قطر در طرح ناتوی عربی قرار دهند».
از سوی دیگر، «ریچارد مورفی» سفیر پیشین ایالات متحده آمریکا در عربستان سعودی ضمن مبهم توصیف کردن آینده طرح ناتوی عربی اذعان می‌کند: «مصر عضویت در ناتوی عربی را به عنوان چالشی در برابر خود می‌بیند؛ با توجه به تحولات اخیر، محقق شدن طرح ناتوی عربی پیچیده شده است». براین اساس، به نظر می‌رسد که یکی دیگر از طرح‌های مشترک ایالات متحده آمریکا و عربستان سعودی برای ایران‌ستیزی در منطقه درحال حاضر با درهای بسته مواجه شده است.