حضانت به معنای سرپرستی و نگهداری طفلی که پدر و مادرش جدا از هم زندگی می کنند و در قانون، برای مادر حضانت فرزند دختر یا حضانت فرزند پسر تا هفت سالگی است و از سن بلوغ به بعد طفل مختار است که با پدر یا مادر زندگی کند.
به گزارش راهبرد معاصر،حضانت به معنای سرپرستی و نگهداری طفلی که پدر و مادرش جدا از هم زندگی می کنند و در لغت به معنای پرورش و نگهداری از کودک می باشد.از آنجایی که کودکان بی دفاع ترین افراد جامعه هستند، قانون برای آن ها مواردی را در قالب شرایط حضانت فرزند در نظر گرفته است. این مسئله تا جایی اهمیت داشته است که در موارد 47-40 قانون حمایت از خانواده و 1179-1168 قانون مدنی نیز به آن پرداخته است. از دید قانونی حضانت بیشتر به جنبه های رسیدگی و پرورش جسم کودک تاکید دارد و چندان موارد تربیتی و پرورشی اخلاقی را در بر نمی گیرد. در ادامه این مطلب به شرایط حضانت فرزند دختر، حضانت فرزند پسر و حضانت فرزند پس از طلاق توافقی زوجین و ... خواهیم پرداخت.
سن حضانت طفل
با استناد به قوانین جمهوری اسلامی ایران، بلوغ فرزندان عامل محدودیت سنی حضانت در نظر گرفته شده است. به طور کلی شرایط حضانت فرزند پیش از طلاق زوجین بر عهده هر دوی ان‌ها می‌باشد، مگر اینکه یکی از زوجین فوت کند و یا از قبول مسئولیت سرباز زند. بر طبق قانون برای دختران ۹ سالگی و برای پسران ۱۵ سالگی به عنوان سن حضانت در نظر گرفته شده است. در این مدت هیچ کدام از والدین که حضانت فرزند به آن واگذار شده است، نمی‌توانند مسئولیت‌های خود را در قبال فرزند ترک نمایند.
شرایط حضانت فرزند
به طور کلی حضانت فرزندان بر عهده والدین خواهد بود. مگر در شرایط خاصی که عدم صلاحیت یکی از والدین و یا هردوی آن‌ها برای شرایط حضانت فرزند به صورت قانونی تائید شود.
شرایط حضانت فرزند بعد از طلاق زوجین چگونه خواهد بود؟
پس از طلاق اگر زن و شوهر دارای فرزند باشند، مهم‌ترین مسئله‌ای که با آن روبرو می‌شوند، سرنوشت فرزندان است، طلاق رابطه بین زوجین را از بین می‌برد؛ اما نمی‌تواند رابطه والدین و فرزندان را از بین ببرد. در بیشتر مواقع هر دو طرف خواستار دریافت حق نگهداری فرزندان برای خود هستند و این مسأله باعث بروز اختلافات گسترده بین آن‌ها خواهد شد. این اختلافات منجر به مراجعه طرفین به دادگاه می‌شود و دادگاه هم با توجه به قوانین در این رابطه تعیین تکلیف می‌کند.
به موجب ماده ۱۱۶۹ اصلاحی قانون مدنی برای حضانت و نگهداری کودکی که والدین او جدا از یکدیگر زندگی می‌کنند، مادر تا سن ۷ سالگی اولویت دارد و پس از آن با پدر است. در صورت حدوث اختلاف بعد از ۷ سالگی حضانت طفل با رعایت مصلحت وی به تشخیص دادگاه است.
طبق تبصره ۱ ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی دختر بعد از رسیدن به ۹ سال تمام قمری و پسر بعد از رسیدن به ۱۵ سال تمام قمری بالغ محسوب می‌شوند و به پسر و دختر بعد از رسیدن به سن مزبور کودک اطلاق نمی‌شود؛ بنابراین بعد از سنین مذکور تکلیف حضانت اصولاً ساقط و مدت آن پایان می‌پذیرد و تصمیم با فرزند است که بخواهد با پدر یا مادر زندگی کند. لازم به ذکر است هیچ‌یک از والدین نمی‌توانند حق اولویت خود در حضانت فرزند را ساقط یا به دیگری واگذار نمایند. درواقع تکلیف حضانت برای پدر یا مادر قائم به شخص آن‌هاست؛ زیرا همان‌طور که در ابتدا گفته شد، حضانت حق و تکلیف ابوین است.
شرایط حضانت فرزند بعد از طلاق توافقی چگونه خواهد بود؟
با استناد به ماده ۲۹ قانون حمایت از خانواده، دادگاه موظف است در مورد حضانت فرزندان در هر نوع طلاقی تصمیم گیری کند. چنانچه زوجین به دنبال طلاق توافقی باشند و دختری کمتر از ۹ سال سن و پسری کمتر از ۱۵ سال داشته باشند باید در مورد حق حضانت فرزندان، میزان ملاقات طرف مقابل با فرزندان، پرداخت نفقه فرزندان و میزان نفقه به توافق برسند.
شرایط حضانت فرزند بعد از فوت والدین چگونه خواهد بود؟
بر طبق قانون در صورت فوت یکی از والدین، حضانت فرزند بر عهده والد زنده خواهد بود. یعنی در صورت فوت پدر، مادر حضانت طفل را بر عده خواهد گرفت. البته در صورتی که دادگاه پس از دادخواست، ولی قهری، مادر را دارای صلاحیت لازم برای حضانت از فرزند نداند، حضانت از وی گرفته می‌شود.
قانون جدید شرایط حضانت فرزند چیست؟
بر طبق ماده ۱۱۶۹ مصوب در سال ۱۳۱۴ شمسی، محدوده سنی حضانت طفل پسر توسط مادر تا ۲ سال تعیین شده بود که با تغییراتی که در قانون حضانت فرزند در سال ۱۳۸۲ ایجاد شد، این محدوده سنی برای فرزندان دختر و پسر به ۷ سال رسید.
حضانت به معنای نگهداری و پرورش طفل است. به موجب ماده ۱۱۶۸ قانون مدنی نگهداری اطفال حق و تکلیف ابوین یعنی پدر و مادر است؛ بنابراین نگهداری از اطفال تنها یک حق نیست، تکلیفی قانونی است که قانون‌‍گذار بر عهده پدر و مادر گذاشته است. همچنین به موجب ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی هیچ یک از ابوین حق ندارند در مدتی که حضانت طفل به عهده اوست، از نگاه‌داری طفل امتناع کند.
در صورت امتناع یکی از ابوین دادگاه باید به تقاضای دیگری، تقاضای قیم یا یکی از خویشاوندان و یا به تقاضای مدعی‌العموم (دادستان) نگاه‌داری طفل را به هریک از ابوین که حضانت به عهده اوست، الزام کند و در صورتی‌که الزام ممکن یا موثر نباشد، حضانت را به خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد، به خرج مادر تأمین کند. پس دادگاه می‌تواند درصورت استنکاف کسی را که حضانت به عهده اوست، الزام به حضانت نماید تا به تکلیف خود عمل کند.
حضانت فرزند پس از ازدواج مجدد مادر
به موجب ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی درصورتی‌که مادر در مدتی که حضانت با اوست ازدواج کند، حق حضانت با پدر خواهد بود. تا قبل از تصویب قانون حمایت از خانواده مصوب ۱۳۹۲ براساس این مقرره قانونی ازدواج مجدد مادر در مدتی که حضانت با او بود، یکی از موارد سلب حضانت از وی تلقی می‌گردید؛ اما با تصویب ماده ۴۵ قانون جدید حمایت از خانواده در این خصوص تغییراتی ایجاد شد.
به موجب ماده مذکور رعایت غبطه و مصلحت کودکان و نوجوانان در کلیه تصمیمات دادگاه‌ها و مقامات اجرائی الزامی است؛ بنابراین به موجب ماده مذکور اگر نیاز مبرم طفل به مادر و لزوم تربیت شایسته وی از نظر اخلاقی و روانی باقی بودن حضانت فرزند را با مادر (پس از ازدواج مجدد مادر) اقتضاء نماید، باید ماده ۴۵ قانون حمایت از خانواده را برماده ۱۱۷۰ قانون مدنی دارای اولویت دانست. در غیر این صورت با ازدواج مادر حق حضانت از او سلب می‌شود. در مواردی که پدر فوت کرده باشد، ازدواج دوباره مادر حق حضانت را از وی سلب نمی‌کند.
بخشیدن مهریه در قبال حضانت فرزند و ازدواج مجدد مادر
درصورتی‌که مادر هنگام طلاق در ازای بخشش مهریه حضانت طفل را از پدر بگیرد و سپس ازدواج کند، نظر اکثریت حقوق‌دانان و رویه غالب دادگاه‌ها این‌طور است که هرچند توافق براساس اعمال حاکمیت اراده و شرایط ماده ۱۰ قانون مدنی نافذ است، توان ایستادگی و مقابله با نص صریح قانون را ندارد؛ زیرا ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی به صراحت بیان کرده است که اگر مادر ازدواج مجدد داشته باشد، حضانت به پدر باز می‌گردد. البته در این خصوص باید به مفاد ماده ۴۵ قانون حمایت از خانواده هم پای‌بند بود.
اگر مصلحت طفل ماندن در کنار مادر باشد، ازدواج مجدد مادر منجر به سلب حضانت از وی نمی‌شود. در این مورد اگر بعد از مدتی زن از عمل خود پشیمان شود و درخواست بازگشت مهریه را داشته باشد، از لحاظ قانونی دیگر نمی‌تواند به مهریه خود رجوع کند، مگر اینکه این اقدام با توافق شوهر صورت بگیرد.
موارد سلب حضانت:
الف) اگر مادر که حضانت فرزند را برعهده دارد، ازدواج مجدد کند، حق حضانت از مادر سلب خواهد شد و به پدر منتقل می‌شود، اما اگر پدر فوت کرده باشد، حضانت کماکان برعهده مادر خواهد بود.
ب) اگر هر یک از پدر و مادر فوت کنند، حضانت به پدر یا مادری که در قید حیات هستند منتقل خواهد شد.
ج) اگر شخص اعتیاد زیان‌آور به مواد مخدر یا الکل، مشهور به فحشاء، مبتلا به بیماری روانی، تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف داشته باشد از وی سلب حضانت می‌شود.
تکلیف حضانت در مقابل حق حضانت:
چهره دیگری از حضانت، تکلیف و الزام والدین به حضانت می‌باشد. بنابر ماده ۵۴ قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱، هر گاه مسئول حضانت از انجام تکالیف مقرر خودداری کند، برای بار اول به پرداخت جزای نقدی درجه هشت و در صورت تکرار به حداکثر مجازات مذکور محکوم می‌شود.
مجازات جلوگیری از ملاقات فرزند:
آن شخص که حضانت فرزند با اوست، حق ندارد از ملاقات فرزند با طرف مقابل جلوگیری کند و اگر این عمل انجام شد، طرف مقابل می‌تواند شکایت کند و اگر تکرار و استمرار پیدا کرد، باعث سلب حضانت می‌شود.
طبق ماده ۶۳۲ بخش تعزیرات مصوب سال ۱۳۷۵ قانون مجازات اسلامی، اگر کسی از دادن طفلی که به او سپرده شده است در موقع مطالبه اشخاصی که قانونا حق مطالبه دارند امتناع کند به مجازات از سه ماه تا شش ماه حبس یا به جزای نقدی محکوم خواهد شد.
مرجع صالح رسیدگی به دعوای حضانت:
از نظر صلاحیت ذاتی، طبق قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱ دادگاه خانواده صالح به رسیدگی می‌باشد.
از نظر صلاحیت محلی، طبق قانون آیین دادرسی مدنی مصوب سال ۱۳۷۹ دادگاه محل اقامت خوانده صالح به رسیدگی است. بطور مثال اگر زن در شیراز اقامت داشته باشد و مرد در تهران اقامت داشته باشد و مرد قصد طرح دعوای حضانت داشته باشد، باید در دادگاه خانواده شیراز اقدام به طرح دعوا کند.
دستور موقت ملاقات فرزند:
ممکن است که رسیدگی به دعوای حضانت در دادگاه به طول انجامد و قانون به کسی که حق ملاقات دارد این اجازه را داده است که از قاضی خانواده تقاضا کند که تا تعیین تکلیف نهایی در خصوص حضانت، دستور موقت ملاقات فرزند را صادر کند. برای صدور دستور موقت نیاز به اخذ تامین نمی‌باشد و همچنین برای اجرای آن نیاز به اذن رئیس حوزه قضایی نمی‌باشد؛ بنابراین طبق ماده ۷ قانون حمایت از خانواده مصوب سال ۱۳۹۱، دادگاه می‌تواند پیش از اتخاذ تصمیم در مورد حضانت، به درخواست یکی از طرفین دستور موقت صادر کند.
مدارک لازم برای ثبت حضانت چیست؟
مدارک و منضمات مورد نیاز:
۱- تصویر مصدق سند ازدواج (اختیاری)
۲- تصویر مصدق سند طلاق (اختیاری)
۳- تصویر مصدق شناسنامه (اختیاری)
۴- به همراه داشتن کارت ملی جهت احراز هویت و کارت عابر بانک جهت پرداخت هزینه دادرسی الزامی است.
در صورت عدم وجود مدارک اختیاری فوق می‌توانید یکی از موارد ذیل را ارائه نمایید.
۱- درخواست استعلام
۲- درخواست جلب نظر کارشناس
۳- تحقیقات محلی
۴- شماره پرونده استنادی
۵- شهادت شهود و مطلعین
۶- استعلام نظر پزشکی قانونی
۷- اتیان سوگند
۸- سایر دلایل و منضمات