بازخوانی اسناد اشغال ایران توسط متفقین
به گزارش راهبرد معاصر هفته پیش و در هشتادمین سالگرد اشغال ایران توسط نیروهای متفقین، اسنادی از حضور قوای روس و انگلیس و استعفا و اخراج رضاشاه پهلوی و جانشینی پسرش از سوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی (آرشیو ملی ایران) منتشر شد.
در این مجموعه، اسناد جمع‌آوری عکس‌های هیتلر از عکاسخانه‌های تهران، نامه محرمانه وزارت کشور درباره رواج مرام کمونیستی در رشت، تلگراف‌های وزارت خارجه به سفارت ایران در لندن برای دریافت کمک اقتصادی در دوره اشغال و انتشار اوراق علیه نیروهای متفقین در شهرهای مختلف برای اولین بار منتشر شده است.
در ابتدای این مجموعه به نقل از فرهنگستان به شرح تجاوز متفقین به ایران پرداخته شده و آمده است: «در سال 1941 میلادی (1320 هجری شمسی) وضع متفقین در جنگ جهانی دوم یاس‌آور بود و تنها راهی که برای رسانیدن کمک به شوروی به روی آن‌ها باز بود، راه‌های ایران بود. متفقین برای نقض بی‌طرفی ایران و استفاده مجانی از این راه‌ها و دیگر منابع ایران درصدد بهانه‌جویی برآمدند. در 28 تیر ماه 1320 هریک از دولتین شوروی و انگلستان یادداشتی تسلیمی وزارت خارجه ایران کرد. در این یادداشت به خطرات ستون پنجم و آلمانی‌های مقیم ایران اشاره شده و اخراج آن‌ها از ایران خواسته شده بود. دومین یادداشت در همین باره در 25 مرداد تسلیم شد. با اینکه ایران بی‌طرفی خود را تایید کرد، در ساعت 4 بعد از نیمه شب 3 شهریور، در حالی‌که نمایندگان شوروی و انگلستان سومین یادداشت خود را تسلیم کردند، این دو دولت به ایران نیرو فرستادند.
ناوگان بریتانیا کشتی‌های ایران را در بندر شاهپور بمباران و جمعی را مقتول کردند و در بندر شاهپور و اهواز و آبادان نیرو پیاده کردند. از راه خانقین و قصرشیرین نیز شروع به تعرض در خاک ایران کردند. نیروهای شوروی نیز از راه جلفا و ماکو و نقاط دیگر مرزی و سواحل دریای خزر به داخل ایران هجوم آوردند.
وقایعی که پس از حادثه سوم شهریور سریعاً روی داد از این قرار است. در 5 شهریور دولت منصور استعفا داده و محمدعلی فروغی به نخست‌وزیری منصوب شد. دولت جدید به نیروهای ایران دستور ترک مقاومت داد (6 شهریور). 25 شهریور رضاشاه پهلوی را جانشینی خود تعیین نمود و خود با خاندان سلطنتی عازم اصفهان شد. در 26 شهریور نیروهای متجاوز، برخلاف وعده قبلی وارد تهران شدند. بعداً پیمان سه‌گانه‌ای میان ایران، انگلستان و شوروی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید (6 بهمن 1320) که در آن دولتین متجاوز تعهد کردند که تمامیت ارضی و حق حاکمیت ایران را محترم شمارند و در طی شش ماه پس از پایان جنگ نیروهای خود را از ایران خارج کنند.
کمک‌های ایران به متفقین در سرنوشت جنگ تاثیر حیاتی داشت. راه‌ها و راه‌آهن و سایر وسایل حمل و نقل و خطوط ارتباطی ایران در اختیار متفقین قرار گرفت. وجود نیروهای بیگانه در ایران وضع اقتصادی کشور را مختل کرد و دورانی آشفته پدید آورد که بعد از پایان جنگ هم ادامه یافت. با آنکه ایران رسماً تحت اشغال نبود، مردم ایران تقسیم کشور را بین روسیه و انگلستان به چشم دیدند.
در این گیر و دار، دولت شوروی در شهریور 1323 هجری شمسی تقاضای امتیاز نفت در شمال ایران کرد و این امر نیز بر کشمکش‌ها و تشنجات داخلی افزود. سرانجام قانون ممنوعیت دولت از مذاکره و عقد قرارداد راجع به امتیاز نفت با خارجی‌ها به تصویب مجلس شورای ملی رسید. (11 آذر 1323)
کشور ایران در اتحاد با متفقین گرفتار مصائب شدید اجتماعی و اقتصادی و سیاسی شد که حتی تمامیت ارضی آن را به مخاطره انداخت. دولت شوروی نیز در اجرای تعهد خود در باب تخلیه ایران کوتاهی کرد./تسنیم