عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای؛ یک بازی برد – برد

به گزارش راهبرد معاصر؛ تلاش ایران برای عضویت کامل در سازمان همکاری شانگهای به یک سال پس از دریافت جایگاه ناظر در سال 2005 باز می‌گردد. با این حال، در تمام طول مدت، مهمترین مانع قانونی برای پیوستن ایران به سازمان همکاری شانگهای، قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد بوده است، که جمهوری اسلامی ایران را تهدیدی برای صلح و امنیت جهان معرفی می‌کرد. با این وجود، همسایگان منطقه‌ای ایران تشخیص دادند که این کشور می‌تواند عنصر مهمی از کریدور ترانزیت موسوم به "شمال-جنوب" باشد که اوراسیای شرقی و غربی را بیشتر به هم متصل می‌کند و می‌تواند به نماد اصلی همکاری بین همه اعضای سازمان همکاری شانگهای تبدیل شود. بنابراین مشارکت ایران در این سازمان می‌تواند تلاش‌های گسترده کشورهای غربی به رهبری ایالات متحده را برای انزوای جمهوری اسلامی با استفاده از ابزارهای مختلف اقتصادی، سیاسی و امنیتی تضعیف کند.

اگرچه سازمان همکاری شانگهای عمدتاً بر مسائل امنیتی و سیاسی متمرکز است؛ اما عضویت ایران در این سازمان از ابعاد اقتصادی نیز برخوردار است؛ ولی در طی سال‌های اخیر توسط مسکو تا حد زیادی با موانع همراه شده است. با این حال برای توسعه روابط تجاری و مالی دوجانبه با چین و روسیه، عضویت و مشارکت ایران در سازمان همکاری شانگهای از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. استراتژی چرخش به سمت شرق از جمله توسعه روابط اقتصادی عمیق‌تر با کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای ممکن است در تغییر محاسبات رفتاری قدرتهای غربی نسبت به ایران موثر باشد.

آخرین اجلاس سازمان همکاری شانگهای در 17 سپتامبر 2021 در دوشنبه تاجیکستان برگزار شد. این اولین سفر خارجی سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور ایران در نقش جدید خود بود. مشارکت و اظهارات وی در اجلاس نشانگر این است که ایران به دنبال موازنه بخشی بیشتر درروابط خارجی است. در بیشتر موارد، ایران به عنوان حامی وضع موجود در آسیای مرکزی عمل کرده و همچنین  به نفوذ و قدرت منطقه‌ای چین و روسیه احترام می‌گذارد. ایران در حال حاضر قصد دارد از عضویت دائمی خود در این سازمان برای تقویت بیشتر روابط با کشورهای آسیای میانه و جنوب آسیای شمال شرقی بهره ببرد. سفر شی جین پینگ رئیس جمهور چین به ایران در سال 2016 ، روند توسعه مشارکت استراتژیک جامع بین تهران و پکن را آغاز کرد و ظاهرا موانع سیاسی قبلی بر سر این روند اکنون برداشته شده است. شایان ذکر است که در بهار گذشته،  دو طرف یک توافقنامه همکاری 25 ساله امضا کردند که متعهد به سرمایه گذاری 400 تا 600 میلیارد دلاری چینی ها بود. برخی از ناظران و تحلیلگران استدلال می‌کنند که عضویت دائمی در سازمان همکاری شانگهای، رشد روابط سیاسی و اقتصادی بین دو کشور و همچنین ایران و سایر اعضا را تا حد زیادی تسهیل می‌کند و از تحریم‌های غرب علیه تهران می‌کاهد. این اتحادیه در سال 2017 نزدیک به 330 میلیارد دلار تجارت بین کشورهای عضو ثبت کرده است.

یکی از مخالفان اصلی عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، تاجیکستان بود. اصطحکاک در روابط دوجانبه آنها که حداقل تا سال 2019 ادامه داشت، ناشی از سفر محی‌الدین کبیری رهبر حزب حرکت اسلامی تاجیکستان به ایران بود که برای حضور در کنفرانس وحدت اسلامی به این کشور سفر کرده بود. اما سرانجام روابط به ویژه از ابتدای سال 2021 با سفرهای رحمانی فضلی وزیر کشور ایران و محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه به تاجیکستان و همچنین دیدارهای متقابل ژنرال شیرعلی میرزا، وزیر دفاع جمهوری تاجیکستان و رمضان رحیم زاده وزیر کشور به ایران بهبود یافت. در اسرع وقت، تهران مجددا برای عضویت در سازمان همکاری شانگهای درخواست کرد و زمانی که مشخص شد که ایالات متحده در دولت جوزف بایدن ممکن است برای لغو تحریم‌ها و بازگشایی مذاکرات درباره برنامه هسته‌ای ایران آماده باشد. روسیه و چین پیش قدم شدند و فشار آوردند تا همکاری اقتصادی با ایران را حتی قبل از لغو تحریم ها از سر بگیرند.

به طور قابل ملاحظه‌ای، مسکو و پکن دو قدرتمند ذی‌نفع در داخل سازمان همکاری شانگهای هستند و منافع ژئوپلیتیک خود را از طریق این سازمان دنبال می کنند که به جای معاملات اقتصادی، بیشتر بر تهدیدات امنیتی تمرکز دارد. به این ترتیب، یکی از موانع مهم برای تهران این است که دو شریک حیاتی تجاری و اقتصادی خود در بلوک ( چین و هند) در مسیر متضادی باشند. علی رغم مشارکت تهران در مجامع چندجانبه منطقه‌ای مانند سازمان همکاری شانگهای ، روسیه و چین با توجه به منافع جهانی خود به دنبال راه هایی هستند تا نه تنها از موقعیت منطقه‌ای و بین‌المللی ایران بهره مند شوند، بلکه روابط دو جانبه خاصی را با ایران تقویت کنند. در نتیجه، جمهوری اسلامی نباید انتظار داشته باشد که این بلوک همه نیازها و انتظارات این کشور را در صحنه بین‌المللی برآورده کند؛ بلکه اتخاذ روش عمل‌گرایانه برای تعامل با ایالات متحده و غرب در مورد برنامه هسته ای ضروری است.