یادداشت اختصاصی مهدی خورسند، کارشناس مسائل اوراسیا؛
تکرار سناریوی شکست‌خورده غرب در مطالبه یک‌جانبه برجام
ایران با وجود پذیرش بیشترین میزان بازرسی در تاریخ فعالیت آژانس از تأسیسات خود و همچنین بالاترین سطح همکاری داوطلبانه فرا پادمانی و فرا پروتکلی با این نهاد، هیچ‌گاه از حقوق قانونی ناشی از اجرای تعهدات و همکاری با آژانس برخوردار نشده است و غربی‌ها بار دیگر بر تکرار سناریوی شکست‌خورده خود در زمینه پایبندی یک‌جانبه کشورمان به برجام اصرار می‌کنند.
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شهریورماه در تکرار ادعاهای خود مدعی شده بود به دنبال اقدامات جبرانی ایران در زمینه برجام، شکاف اطلاعاتی آژانس نسبت به برنامه هسته‌ای کشورمان زیاد شده است و ایران باید در زمینه همکاری با آژانس شفاف‌تر عمل کند. وی بار دیگر در کنفرانس هسته‌ای اندیشکده آمریکایی کارنگی مدعی شد، مانع توافق بر سر مذاکرات هسته‌ای ایران نیست و تهران باید به تعهداتش عمل کند؛ اما این حجم از وقاحت غربی‌ها که صدایشان از گلوی گروسی بیرون می‌آید، ریشه در چیست؟
ایران با بیشترین نظام بازرسی
با توجه به درخواست آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از ایران برای همکاری کامل و بدون تأخیر و درخواست شفاف‌سازی برای دو محل خاص، سؤال مطرح این است نظام بازرسی‌های آژانس از ایران و نیز تعهدات ایران در زمینه بازرسی‌ها چگونه است؟ برای پاسخ به این سؤال لازم است به نظام های پادمانی آژانس پرداخت.
نظام پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ساختار بازرسی و تأیید استفاده صلح‌آمیز مواد هسته‌ای به‌عنوان بخشی از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان.پی.تی) است که تحت نظارت سازمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار دارد. هدف از ساختار‌ها و پادمان های جامع آژانس، دادن اطمینان به جامعه جهانی است که مواد و تأسیسات هسته‌ای تحت نظارت آژانس به استفاده نظامی منحرف نخواهند شد. براین اساس، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی طبق الگوهای ذیل، چهار نوع نظام بازرسی از فعالیت هسته‌ای اعضا انجام می‌دهد که عبارت‌اند از:
- بازرسی موقت
- بازرسی معمولی: آژانس بیشتر از این نوع بازرسی بهره می گیرد و مراتب را یک هفته پیش از اعزام بازرسان به طور کتبی به اطلاع دولت عضو خواهد رساند.
- بازرسی ویژه: این بازرسی زمانی استفاده می‌شود که آژانس اطلاعات ارائه‌شده از سوی عضو را کافی نداند. البته آژانس می‌تواند برمبنای ماده ۸۱ موافقت‌نامه و با تصویب شورای حکام بدون نیاز به موافقت دولت بازرسی شونده، بازرسی ویژه انجام دهد.
- بازرسی‌های پروتکل الحاقی: در این نوع نظارت به تصویب شورای حکام نیاز نیست و آژانس حق دارد به هر مکان و زمانی که برای نظارت تشخیص داد، دسترسی پیدا کند.
هدف از ساختار‌ها و پادمان های جامع آژانس، دادن اطمینان به جامعه جهانی است که مواد و تأسیسات هسته‌ای تحت نظارت آژانس به استفاده نظامی منحرف نخواهند شد.
طبق پروتکل الحاقی، بازرسان آژانس حق دارند در بازدید‌های سرزده دو ساعت پیش از زمان بازدید به کشور مقصد اطلاع دهند و آن کشور نیز متعهد است مقدمات اداری سفر بازرسان (ازجمله صدور روادید و تمدید آن و دسترسی به محل موردنظر) را فراهم کند. بازرسان آژانس همچنین می‌توانند علاوه بر نمونه‌برداری از مناطق مورد بازرسی، تجهیزات مانیتورینگ (نظارت) برای کشف فعالیت‌های احتمالی خارج از چارچوب را نصب کنند، کشورها نیز متعهد می‌شوند دسترسی به محل موردنظر بازرسان را برای نمونه‌گیری محیطی فراهم کنند.
تصویب پروتکل الحاقی، اجازه قانونی را برای بازرسی‌های گسترده‌تر و سرزده از کشورهای عضو پیمان عدم اشاعه (ان پی تی) فراهم می‌کند. نکته اینجاست ایران پروتکل الحاقی را تصویب نکرده است و تعهد حقوقی نسبت به ندارد، اما آن را داوطلبانه اجرا می‌کند.
درواقع پس از انعقاد توافق برجام، ایران با اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی در معرض شدیدترین نظام راستی‌آزمایی‌ها قرار گرفته است؛ چنانکه آژانس با استفاده از دوربین‌های دائمی و سایر تجهیزات بر تأسیسات هسته‌ای ایران نظارت می‌کند و بازرسان آژانس بدون توقف و هرروز در حال نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای هستند. بازرسی‌هایی که البته هزینه‌های زیادی تاکنون برای آژانس به‌جا گذارده است که بخش بزرگی از هزینه‌های بازرسی مربوط به اجرای پروتکل الحاقی ایران و راستی‌آزمایی اجرای تعهدات هسته‌ای به وسیله ایران در چارچوب برجام بوده است.
پس از بدعهدی‌های مکرر غربی‌ها در عمل به تعهداتشان، ایران نیز از اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی منصرف شد و مطابق قانون اقدام راهبردی مجلس شورای اسلامی، پنجم اسفند 1399 مهلت دو ماهه آمریکا و اروپا برای بازگشت به تعهدات برجام و لغو تحریم‌های نفتی و بانکی پایان یافت و دولت اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کرد.
پس از انعقاد توافق برجام، ایران با اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی در معرض شدیدترین نظام راستی‌آزمایی‌ها قرار گرفته است؛ چنانکه آژانس با استفاده از دوربین‌های دائمی و سایر تجهیزات بر تأسیسات هسته‌ای ایران نظارت می‌کند
آنچه واضح به نظر می‌آید، این است که اجرای پروتکل الحاقی برای غرب از اهمیت زیادی برخوردار بود، اما بدعهدی‌های آنها کار دستشان داد. غربی‌ها هرگز تصور نمی‌کردند ایرانی که داوطلبانه حاضر شده بود بیشترین نظام بازرسی را بپذیرد، قاطع برخورد کند و در مقابل رفتار ظالمانه آنها اقدامی قاطع انجام دهد.
شرط ایران برای همکاری با آژانس
نباید این گونه تصور شود که ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی همکاری ندارد، بلکه برعکس تهران همه اقدامات خود را به اطلاع آژانس میرساند و یکی از نزدیکترین همکاری‌های حرفه‌ای حیطه تعریف شده بین‌المللی را با این نهاد بین‌المللی داراست؛ اما حدود دو سال است اقدامات فراتر از تعهدات که برای اعتمادسازی برای غرب انجام میداد، متوقف کرده است.
به گفته بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی کشورمان، برقراری مجدد نظام راستی آزمایی پیشین مستلزم عمل کردن طرف‌های برجام به تعهداتشان است و نباید از ایران انتظار داشته باشند هنگامی که به تعهدات خود عمل نمی کنند و درحالی‌که تحریم‌های ظالمانه آنها علیه ملت ایران همچنان ادامه دارد، ایران پذیرای نظارت‌های فراپادمانی باشد.
سخنگوی سازمان انرژی اتمی متذکر شد، برخی رسانه‌های بین‌المللی با تحریف، تفسیر و مصادره به مطلوب عبارت هایی که به عمد به وسیله مدیرکل مبهم تنظیم شده و مشحون از جزئیات غیرضرور است، همانند گذشته با استفاده از ابهامات، فضاسازی‌های پوچ رسانه‌ای خود را با هدف القای غیرصلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای کشور دنبال می‌کنند.
ماهیت اقدامات آژانس
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در بیشتر کشورهای دنیا ازجمله ایران به عنوان ابزار جاسوسی برای غربی‌ها و سرویس‌های اطلاعاتی آنها عمل کرده است. یکی از خواسته‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (به جز دسترسی به مراکز و تأسیسات مدنظرشان) دسترسی به اطلاعات و پرونده اشخاص درگیر در پرونده هسته‌ای ازجمله دانشمندان و شخصیت‌های نظامی است؛ اطلاعاتی که یک‌بار در دوره‌های گذشته در اختیار بازرسان آژانس قرار گرفت و نتیجه‌ای جز ترور پنج دانشمند هسته‌ای کشورمان و شهادت چهار نفر از آنها نداشت.
علی‌اصغر سلطانیه، نماینده اسبق کشورمان در آژانس در اعتراض به درز اطلاعات دانشمندان هسته‌ای این گونه در سخنرانی SHG 1390 خود مقام های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را خطاب قرار می‌دهد: مدیرکل با ارسال مسائل فنی محرمانه و عمومی کردن آن مسئولیت خود را نادیده گرفته و این بزرگ‌ترین لطمه به آژانس است. عمومی کردن اطلاعات فنی و محرمانه ایران در ضمیمه گزارش همه (غیر از چند دولت ارائه دهنده این اطلاعات) را غافلگیر کرده و هیاهویی بر سر هیچ ایجاد شده است.
وی افزود: نام دانشمندان هسته‌ای ایران که در بازرسی‌ها با آژانس همکاری دارند، به وسیله آژانس علنی شده و در لیست قطعنامه‌های غیرقانونی اتحادیه اروپا و شورای امنیت قرار گرفته است. همچنین تحریم دانشمندان هسته‌ای ایران ثابت شد به وسیله آمریکا و رژیم صهیونیستی سازمان دهی می‌شود و اسامی‌ای که در گزارش ذکر شده بود، هدف ترور گروه‌های ترور دو طرف و سازمان‌های جاسوسی قرار می‌گیرند.
غرب به دنبال حذف نخبگان علم و فناوری کشورهای مستقل
ماهیت نهادهای غربی همچون آژانس بین‌المللی انرژی اتمی کنترل کشورهای دنیا در راستای اهداف آمریکاست. در این راستا در کشورهای مستقل کسی نباید وجود داشته باشد بتواند فناوری به ارمغان بیاورد.
طبق گزارش‌ها و مجموع اخباری که تاکنون منتشر شده است، تنها در عراق 500 تا 600 دانشمند هسته‌ای، نظامی و شخصیت‌های برجسته علمی ترور شده‌اند. در همین زمینه الجزیره در گزارش سال 1385 خود فاش کرد، آمریکا با همکاری موساد 530 دانشمند و استاد دانشگاه عراقی را ترور کرده است. طبق این گزارش، عوامل موساد با همکاری نیروهای آمریکایی از سال 1382 کار شناسایی و ترور دانشمندان هسته‌ای و چهره‌های علمی مرتبط با برنامه نظامی این کشور را آغاز کردند.
این گزارش که آن زمان برای جورج بوش، رئیس جمهور وقت آمریکا تهیه شده بود، از عملیاتی پرده برداشت که در آن 350 دانشمند و 200 استاد دانشگاه‌های عراق کشته شدند. هدف از اجرای ترورها، تهی‌ساختن عراق از دانشمندان هسته‌ای و بیولوژی و اساتید مجرب دانشگاه‌ها بود.
علاوه بر عراق، علی مصطفی مشرفة یکی از نخستین موارد ترور دانشمندان هسته‌ای است. این دانشمند مصری که از برجسته‌ترین شاگردان آلبرت اینشتین بود، اوایل سال 1950 میلادی به دست مأموران موساد ترور شد. افتخارات مشرفة باعث شد ملک فاروق لقب «پاشا» به وی بدهد، اما وی با حکومت مصر چندان ارتباط خوبی نداشت. تحلیلگران معتقدند دولت وابسته ملک فاروق با همراهی صهیونیست‌ها در مرگ مشرفه نقش داشت.
با توجه به نقش و جایگاه محوری آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در زمینه نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای و هدایت همکاری‌های جهانی در زمینه استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای، طبعاً رخدادهایی همچون خرابکاری سرویس‌های جاسوسی در کشورهای عضو آژانس و ترور دانشمندان این کشورها که جمهوری اسلامی ایران از مصادیق آن است، نمی‌تواند و نباید از دایره حساسیت‌های این نهاد بین‌المللی خارج باشد.
آژانس همواره بر ضرورت همکاری ایران ذیل توافق برجام و سایر مقررات آژانس تأکید و اصرار داشته است و حتی زمانی که به دلایل فنی یا تحفظات قانونی، نظر آژانس در این مناسبات تأمین نمی‌شود، فوری با جنجال‌های رسانه‌ای و صدور بیانیه اقدام به فضاسازی می کند؛ حتی مانند آخرین اقدام این نهاد علیه ایران، شورای حکام را برای صدور قطعنامه زیر فشار می‌گذارد.
جمهوری اسلامی ایران با وجود پذیرش بیشترین میزان بازرسی در تاریخ فعالیت آژانس از تأسیسات خود و همچنین بالاترین سطح همکاری داوطلبانه فراپادمانی و فراپروتکلی با این نهاد، هیچ‌گاه از حقوق قانونی ناشی از اجرای تعهدات و همکاری با آژانس برخوردار نشده و همواره شاهد سنگ‌اندازی‌ها و محدودیت‌ها برای دستیابی به حقوق قانونی خود بوده است.