مناقشه قره‌باغ باعث همکاری آمريکا و روسیه می‌شود؟
به گزارش «راهبرد معاصر»؛ در حالی که توجه جهانی به جنگ اوکراین جلب شده، جمهوری آذربایجان در حال رفع محاصره هشت ماهه منطقه قره باغ است. به نظر می‌آید استقرار ۲ هزار نیروی حافظ صلح روسی پس از جنگ سال ۲۰۲۰ نیز تأثیری در تقابل نظامی جمهوری آذربایجان و ارمنستان نداشته است.
ایروان در راستای تنوع بخشی به روابط امنیتی خود برگزاری مانورهای نظامی مشترک با ایالات متحده را در دستور کار قرار داده است که ۲۰ سپتامبر پایان می‌یابد.
طبق توافقنامه آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰، جمهوری خودگردان قره باغ تحت نظارت نیروهای حافظ صلح روسیه قرار گرفت
پس زمینه جنگ قره باغ
جمهوری آذربایجان و ارمنستان اوایل دهه ۱۹۹۰ و پس از اعلام استقلال منطقه خودمختار ناگورنو-قره‌باغ از باکو، وارد نبرد تمام عیار شدند. جنگ میان دو کشور تازه استقلال یافته از شوروی، ده‌ها هزار کشته و صدها هزار آواره میان سال‌های ۱۹۹۲ و ۱۹۹۴ برجای گذاشت و در نهایت، جنگ با پیروزی ارمنستان پایان یافت.
آتش‌بس با میانجی‌گری روسیه به کنترل ارمنستان بر قره‌باغ کوهستانی و مناطق مجاور آذربایجان منجر شد. با وجود این، سازمان ملل متحد و جامعه بین‌المللی قره باغ را به عنوان بخشی از خاک آذربایجان به رسمیت می‌شناسند.
پس از ۲۵ سال مذاکره ناموفق با نظارت گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا به ریاست مشترک ایالات متحده، فرانسه و روسیه، الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان سپتامبر ۲۰۲۰ با حمایت نظامی ترکیه و با بهره‌گیری از تسلیحات اسرائیلی، حمله‌ای همه‌جانبه برای بازپس‌گیری منطقه مورد مناقشه آغاز کرد.
در نتیجه جنگ ۴۴ روزه، آذربایجان با تضمین دستاوردهای ارضی بیشتر و با میانجی‌گری مسکو، به پیروزی نظامی دست یافت. طبق توافقنامه آتش‌بس نوامبر ۲۰۲۰، جمهوری خودگردان قره باغ تحت نظارت نیروهای حافظ صلح روسیه قرار گرفت. این توافق همچنین تضمین می‌کرد ارتباط میان قره باغ کوهستانی و ارمنستان و نیز کریدور لاچین به‌وسیله نیروهای حافظ صلح روسیه حفظ و کنترل شود، اما وضعیت قره باغ و ساکنان آن حل نشده باقی ماند.
در دسامبر سال گذشته باکو عملاً کریدور لاچین را محاصره و پنج ماه بعد، ایست بازرسی در جاده ایجاد کرد تا آنجا را به محاصره خود درآورد. هرچند اتحادیه اروپا، روسیه، ایالات متحده و حتی دیوان بین المللی دادگستری خواستار رفع محاصره شده‌اند، اما آذربایجان تاکنون توجهی به آن نکرده است. وزارت امور خارجه آذربایجان اصرار دارد ادعای محاصره کاملاً بی‌اساس و حتی ارمنی‌ها را به حمل سلاح متهم کرده است، ادعایی که ایروان آن را رد می‌کند.
حتی کمیته بین‌المللی صلیب سرخ به دنبال ارسال کالاهای ضروری به منطقه است و در چند گزارش گزارشگر ویژه سازمان ملل متحد از عبارت «بحران انسانی» برای توصیف وضعیت منطقه استفاده شد. این امید وجود داشت مناقشه بر سر قره‌باغ با مذاکره و حمایت اتحادیه اروپا حل و فصل شود، اما تداوم محاصره امیدها را برای ارائه راه‌حل قابل مذاکره کم‌رنگ کرده است.
ریشه تنش‌های فعلی
جنگ اوکراین منابع نظامی روسیه را درگیر خود کرده است، به ویژه در منطقه‌ای مانند قفقاز جنوبی که روسیه و ترکیه برای هژمونی منطقه‌ای با یکدیگر رقابت می‌کنند. در ۱۸ ماه گذشته تلاش برای ایجاد توازن دیپلماتیک در برابر غرب، باعث شده است روسیه برای انجام تعهداتش نسبت به توافق آتش‌بس پس از جنگ ۲۰۲۰ با چالش مواجه شود.
کمیته بین‌المللی صلیب سرخ به دنبال ارسال کالاهای ضروری به منطقه است و در چند گزارش گزارشگر ویژه سازمان ملل متحد از عبارت «بحران انسانی» برای توصیف وضعیت منطقه استفاده شد
با توجه به این موضوع، ارمنستان به دنبال یافتن تضامین امنیتی است و در این راستا مانور نظامی مشترک با ایالات متحده با عنوان «شریک عقاب-۲۰۲۳» برگزار کرده که با واکنش مسکو مواجه شده است. البته به باور بنیامین پوگوسیان کارشناس ارشد APRI (اندیشکده مستقر در ایروان)، این رزمایش محدود بر عملیات حفظ صلح است و نشان دهنده پیشرفت در همکاری دفاعی ایالات متحده و ارمنستان نیست.
نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان آشکارا شروع به فاصله گرفتن از اقدامات روسیه کرده، به‌طوری‌که در هفته‌های اخیر ایروان اساسنامه دیوان کیفری بین‌المللی و پیوستن به توافقنامه رم را تأیید کرد و نماینده خود را از سازمان پیمان امنیت جمعی فراخوانده است.
وی اعلام کرد، وابستگی امنیتی صرف اشتباه راهبردی است. همسر پاشینیان نیز هفته گذشته به کی‌یف سفر کرد و نخستین بسته کمک‌های ایروان را به اوکراین تحویل داد.
البته این واقعیت همچنان پابرجاست که روسیه نیروهای حافظ صلح خود را به قره باغ کوهستانی فرستاد و این نیروها به عنوان حائل میان جمعیت محلی ارمنی و نیروهای آذربایجان عمل کردند.
به باور پوگوسیان، دلیل تحریک به حمله جدید ارمنستان، تمایل آذربایجان برای کنترل قره باغ کوهستانی بدون ارائه وضعیت یا حقوق ویژه‌ای برای ارامنه بوده است. این نظر با دیدگاه شجاع احمدزاده، پژوهشگر ساکن باکو درباره سیاست‌های خارجی و امنیتی کشورهای قفقاز جنوبی مطابقت دارد. وی معتقد است، آذربایجان در قبال قره‌باغ کوهستانی «سیاست 3D» را دنبال می‌کند که مخفف «بین‌المللی‌زدایی، قلمروزدایی و نهادزدایی» هستند.
هدف از چنین فرآیندی تبدیل وضعیت ارامنه ساکن قره باغ به موضوع صرفاً داخلی آذربایجان و هم‌زمان ادغام نهادهای خودگردان در نظام سیاسی آذربایجان است، به‌گونه‌ای که سرزمینی واحد برای جامعه ارمنی وجود نداشته باشد.
از رقابت تا همکاری
هرچند استقرار بیش از ۸۰ نیروی آمریکایی در خاک ارمنستان، می‌تواند تضمینی برابر حملات احتمالی آذربایجان به قره باغ کوهستانی یا خود ارمنستان باشد، اما اقدام واشنگتن در این منطقه که منافع حیاتی برای مسکو دارد، بدون خطرپذیری نخواهد بود.
مسکو تقویت مشارکت واشنگتن را در قفقاز به عنوان سوءاستفاده دولت جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا از بحران اوکراین در راستای به چالش کشیدن نفوذ روسیه در منطقه تلقی می‌کند. باید توجه کرد، روسیه سابقه بیش از ۲۰۰ سال تحرکات نظامی در این منطقه دارد.
آخرین پیشنهاد آمریکا برای رفع انسداد کریدور لاچین، گشودن مسیر جایگزین برای قره باغ کوهستانی از مسیر شهر آغدام آذربایجان است. در مقابل، ارامنه این پیشنهاد را تهدید تلقی کرده‌اند. طبق ارزیابی تیگران گریگوریان، تحلیلگر سیاسی و رئیس مرکز منطقه‌ای دموکراسی و امنیت (ندیشکده مستقر در ایروان)، حتی اگر کریدور لاچین و مسیر آغدام باز شوند، ظرفیت باکو برای بستن مجدد آن‌ها پابرجاست.
طبق گزارش‌ها، نخستین محموله کمک‌های صلیب سرخ روسیه از جمهوری آذربایجان وارد قره باغ کوهستانی شده است. با وجود این، بحران حاد غذایی، انرژی و منابع بشردوستانه ادامه دارد، زیرا کریدور لاچین همچنان مسدود است.
دولت بایدن باید از اهرم فشار خود بر آذربایجان برای حصول اطمینان از پایان انسداد کریدور لاچین استفاده و هم‌زمان دستیابی به راه حلی برای مناقشه قره باغ کوهستانی تلاش کند تا هم حاکمیت آذربایجان را به رسمیت بشناسد و هم تضامین قابل اجرا برای دفاع از حقوق و امنیت آینده جمعیت ارمنی ارائه کند که احتمالاً چنین رویکردی مستلزم هماهنگی با روسیه است.
هرچند تصور چنین سناریویی احتمالاً سخت باشد، اما واشنگتن و مسکو در گذشته نیز با وجود روابط تیره در سایر مناطق، بر سر قره باغ کوهستانی با یکدیگر همکاری کرده بودند. اکنون نیز به دلیل تنش در این منطقه، چنین هماهنگی‌ای توجیه‌پذیر می‌شود.
بنابراین واشنگتن به جای اتخاذ اقداماتی که مسکو آن را تهدیدی برای حضور نظامی خود در قفقاز جنوبی می‌داند (مانند رویدادهای ۱۵ سال پیش گرجستان) باید به اجرای تعهدات حقوق بشری تمرکز کند.