لزوم تأثیرگذاری ایران بر کریدور میانی

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ کریدور میانی یا مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی ترانس خزر، کریدور حمل و نقل چندوجهی است که چین را به اروپا متصل می‌کند و با بیش از 4 هزار و 700 کیلومتر، کوتاه‌ترین و پایدارترین مسیر حمل و نقل میان اروپا و غرب چین است.

این کریدور پس از آغاز مواجهه روسیه برابر ناتو در اوکراین مورد توجه قرار گرفت، زیرا اروپا را قادر می‌سازد با چین و آسیای مرکزی تجارت و از حمل کالا به وسیله روسیه و کریدور شمالی و نیز مسیر دریای سرخ و کانال سوئز اجتناب کند.

اروپا مانع از واردات گاز طبیعی و کودهای شیمیایی روسیه می‌شود و بدون انرژی ارزان، با موجی از صنعتی‌زدایی مواجه است که ظرفیت صنعتی کاهش می‌یابد

دلیل اهمیت کریدور میانی

طبق گزارش بانک جهانی، کریدور میانی چین و قزاقستان را به وسیله راه آهن «داستیک» یا خورگوس/آلتینکول به هم متصل می‌کند، سپس با راه آهن به بندر آکتائو منتقل و از دریای خزر به بندر باکو در آذربایجان و گرجستان متصل می‌شود. در نهایت، محموله‌ها به وسیله راه آهن ترکیه یا از دریای سیاه به اروپا منتقل می‌شوند.

از میان پنج کشور آسیای مرکزی، تنها قزاقستان با داشتن خطوط ریلی، نقش مهمی در کریدور میانی برعهده دارد. البته راه آهن چین- قرقیزستان- ازبکستان (CKU) که ​​ساخت آن اکتبر ۲۰۲۴ آغاز می‌شود، بخشی دیگر به کریدور شرق-غرب می افزاید. هرچند که این پروژه عظیم تأمین مالی نامشخصی دارد، اما طبق گزارش بانک جهانی، حجم بار انتقالی را سه برابر می‌کند و زمان سفر را تا سال ۲۰۳۰ به نصف می‌رساند.

بانک اروپایی برای بازسازی و توسعه (Berd)، فهرستی جاه طلبانه از نیازهای سرمایه گذاری زیربنایی اولویت‌دار در جمهوری‌های آسیای مرکزی معرفی، ولی اعلام کرد، موانع اتصال نرم بزرگ‌ترین چالش برای بهبود ارتباطات حمل‌ونقل است، در نهایت باید هزینه‌های سخت‌افزار نیز پرداخت شود. ادوارد چاو از مرکز مطالعات راهبردی و بین‌المللی استدلال می‌کند، بحث در زمینه کریدور میانی بدون در نظر گرفتن نقش چین خیال آمیز است، زیرا به حجم زیادی از کالاها برای تأمین مالی زیرساخت‌های نیاز دارد.

 
اروپا مانع از واردات گاز طبیعی و کودهای شیمیایی روسیه می‌شود و بدون انرژی ارزان، با موجی از صنعتی‌زدایی مواجه است که ظرفیت صنعتی کاهش می‌یابد و این موضوع به وضوح در بخش‌های شیمیایی و صنایع سنگین آلمان مشهود است. طبق گزارش یورواستات، تعداد کودکان متولد شده در اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲ تقریباً دو برابر کمتر از ۶ دهه قبل است، بنابراین اروپا در آینده با کمبود کارگر و مصرف کننده مواجه خواهد شد.

دورنمای اروپا با آسیا در تضاد است و شاهد افزایش سهم آن در تولید ناخالص داخلی جهانی از حدود ۴۵ درصد امروز به حدود ۵۸ درصد تا سال ۲۰۳۰ خواهد بود. طبق اعلام بانک توسعه آفریقا، این قاره دومین منطقه با سریع ترین رشد پس از آسیا خواهد شد. 10 کشور آفریقایی سال ۲۰۲۴ میان ۲۰ اقتصاد برتر جهان قرار خواهند گرفت که سریع‌ترین رشد را دارند و روند دو دهه گذشته را حفظ می‌کنند، گرچه چشم‌انداز در سراسر این قاره متفاوت است.

رشد جمعیت آفریقا بیشترین تأثیر را بر جمعیت‌شناسی جهانی قرن حاضر خواهد داشت و از سال ۲۰۰۰ تا ۲۱۰۰ تقریباً پنج برابر افزایش می‌یابد؛ اما بازاری به بزرگی آفریقا را نمی‌توان نادیده گرفت.

اهمیت ایران و افغانستان

کشورها عمدتاً با همسایگان خود تجارت می‌کنند و جمهوری‌های آسیای مرکزی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. همسایگانشان روسیه، ایران و افغانستان در زمره اهداف دشمنی واشنگتن به دلیل اقدامات ناتمام همچون انقلاب ۱۹۷۹ تهران، شکست ناتو در کابل سال ۲۰۲۱ و پایان مسالمت آمیز جنگ سرد با مسکو هستند.

البته فرصت‌های آسیای مرکزی در جنوب نیز قابل توجه است؛ پاکستان (جمعیت بیش از ۲۴۰ میلیون)، ایران (تقریبا ۹۰ میلیون)، هند (۱.۴ میلیارد)، کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و عراق.

ترکمنستان و ایران بیش از ۲ هزار و 200 کیلومتر مرز زمینی و دریایی مشترک دارند. در نیمه نخست سال ۲۰۲۲ تجارت آنها به ۲۳۳ میلیون دلار رسید که نسبت به تجارت ۲۲۷ میلیون دلاری در سال ۲۰۲۱ افزایش داشت.

ترکمنستان به دنبال تبدیل شدن به مرکز ترانزیتی آسیای مرکزی است و می‌تواند روسیه، ایران، جمهوری‌های آسیای مرکزی و هند را به وسیله کریدور شمال-جنوب که عشق آباد در سال ۲۰۲۳ به آن ملحق شد، متصل کند.

ازبکستان سال ۲۰۱۸ به طور علنی با طالبان تعامل داشت و سال ۲۰۲۲ میزبان کنفرانس ۳۰ کشور درباره آینده منطقه به دنبال پیروزی طالبان بود. تاشکند همچنین خواستار بهبود روابط با ایران و دسترسی به بنادر بندرعباس و چابهار است. شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان سال ۲۰۲۳ به ایران سفر و توافقنامه‌هایی در زمینه کشاورزی، انرژی، امور گمرکی، بندر چابهار، محیط زیست، صنعت و گردشگری امضا و قصد خود را برای افزایش تجارت سالانه به ۳ میلیارد دلار اعلام کرد.

ترکمنستان به دنبال تبدیل شدن به مرکز ترانزیتی آسیای مرکزی است و می‌تواند روسیه، ایران، جمهوری‌های آسیای مرکزی و هند را به وسیله کریدور شمال-جنوب متصل کند

ابتکار اصلی منطقه‌ای تاشکند، خط آهن «ترانس افغان» برای اتصال آسیای مرکزی به پاکستان و تسهیل بهره‌برداری از منابع معدنی 1 تریلیون دلاری افغانستان است. این پروژه ۶.۹ میلیارد دلاری با چالش‌های مهندسی مواجه شده، اما تهدید بزرگتر تنش‌های حل نشده طالبان و پاکستان است. اگر پاکستان و طالبان نتوانند اختلاف خود را حل کنند، ازبکستان دارای پلان B، یعنی بنادر ایران و کریدور حمل و نقل شمال-جنوب است.

به باور برخی کارشناسان، حتی اگر خط ریلی از افغانستان پیشرفت نکند، ازبکستان احتمالاً مواد معدنی را برای فرآوری به کشور حمل یا آنها را به روسیه و چین صادر کند.

هرچند قزاقستان میزبان کریدور میانی بوده، اما به مسیرهای جنوبی نیز علاقه‌مند است. قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان مطابق با سیاست خارجی چندجانبه آستانه، اوایل سال ۲۰۲۴ اعلام کرد، کریدور میانی مکمل طرح کمربند و جاده چین است.

قزاقستان قصد دارد تجارت با ایران را افزایش دهد. سال ۲۰۲۳ نخست وزیر قزاقستان عنوان کرد، ایران شریک راهبردی قزاقستان در خلیج فارس است. سال ۲۰۲۲ تهران و آستانه راه آهنی افتتاح کردند که قزاقستان را به وسیله ایران به ترکیه متصل می‌کند.

نوامبر ۲۰۲۳ امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان میزبان آیت الله ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور فقید ایران بود. اکتبر ۲۰۲۳ وزیر دفاع ایران از دوشنبه بازدید کرد، می ۲۰۲۲ رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران وارد شد و از تولید داخلی پهپاد ابابیل-۲ خبر داد.

عمده تجارت خارجی تاجیکستان با قزاقستان، سوئیس، چین، ترکیه، ازبکستان و روسیه است. تاجیکستان یک هزار و 200 کیلومتر مرز مشترک با افغانستان دارد که قبل از ممنوعیت برداشت تریاک به وسیله طالبان، مسیر اصلی قاچاق تریاک افغانستان بود، بنابراین کشورها مسیر حمل و نقلی ایجاد کردند که می‌تواند به محموله‌های قانونی تغییر کاربری دهد.

تحریم‌‌های بی‌تأثیر 

جمهوری‌های آسیای مرکزی برای پیوندهای خود با ایالات متحده ارزش قائل هستند، اما علاقه‌ای به کمک به واشنگتن در کار ناتمام خود در ایران و افغانستان ندارند و ترجیح می‌دهند دهه‌های از دست رفته مداخله آمریکا در افغانستان در سال‌های ۲۰۰۱-۲۰۲۱ را جبران کنند.

این جمهوری‌ها از کریدور میانی برای افزایش تجارت با اروپا استفاده خواهند کرد، اما نمی‌توانند همسایگان خود در جنوب را که هدف تحریم‌های ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحد قرار گرفته‌اند، نادیده بگیرند. واشنگتن می‌تواند هر اقدامی کند، اما فرصت از دست رفته ناشی از نادیده گرفتن تجارت به وسیله ایران و افغانستان یا «دهه‌های از دست رفته» منطقه را جبران نمی‌کند.

تجارت با افغانستان بخشی از سیاست همسایگی است و به طالبان کمک می‌کند برای ۱.۵ میلیون پناهجوی بازگشته از پاکستان و ایران، شغل بیابند. ایجاد مشاغل جذابیت جنگ برای القاعده را کاهش می دهد و این موضوع هدف کلیدی جمهوری‌های آسیای مرکزی یعنی ثبات در مرزهای افغانستان را برآورده می کند.

این جمهوری‌ها می‌دانند نمی‌توانند جغرافیا را نادیده بگیرند. افغانستان آماده امضای قرارداد ترانزیت با ترکمنستان، روسیه و پاکستان است. قزاقستان و ترکمنستان برای تسهیل صادرات نفت روسیه به آسیای جنوبی به وسیله جاده و ریلی قصد دارند مرکز لجستیکی در شمال غرب افغانستان ایجاد کنند. آنها به وسیله این پروژه‌ها شروع به ادغام افغانستان در امور منطقه می کنند، به طالبان «نقشه راه» آموزش می دهند و میان دولت‌های منطقه اعتماد ایجاد خواهند کرد.

جنگ اقتصادی واشنگتن علیه ایران و افغانستان مالیاتی بر منطقه است که هیچ مزیت جبرانی ندارد. تکمیل کریدور میانی برای آمریکایی‌ها خوشایند و به نفع منطقه خواهد بود، اما این راه حل پیش از نهایی است و راه حل نهایی برای اتصال و رشد اقتصادی آینده آسیای مرکزی نیست.