در امتحانات نهایی، نمرات دختران بالاتر است یا پسران؟

به گزارش راهبرد معاصر، عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در دو شاخص مهم "آزمون‌های بین‌المللی تیمز و پرلز" و "امتحانات نهایی" وضعیت نگران‌کننده‌ای دارد و این مسئله زنگ هشداری برای روند نادرست آموزش در مدارس کشور به شمار می‌آید.

میانگین نمرات دانش‌آموزان پایه دوازدهم در امتحانات نهایی خرداد 1403 تنها 10.98 بود که نشان‌دهنده چالش‌هایی در کیفیت آموزش است. دلایل متعددی برای این ضعف مطرح شده‌اند، از جمله محتوای ناکارآمد کتب درسی، محدودیت‌های توانمندی معلمان، کمبود امکانات و ابزارهای لازم برای آموزش کیفی و بی علاقگی دانش‌آموزان به درس خواندن و برنامه درسی ارائه شده در مدارس.

در آزمون بین‌المللی تیمز 2023 نیز عملکرد دانش‌آموزان ایرانی در مقایسه با کشورهای منطقه رضایت‌بخش نیست. در پایه چهارم، از میان 15 کشور منطقه، ایران در جایگاه دوازدهم در ریاضی و نهم در علوم قرار گرفت. در پایه هشتم نیز از 16 کشور شرکت‌کننده، جایگاه نهم در ریاضی و دهم در علوم به ایران اختصاص یافت.

برای بررسی این موضوعات و دلایل این وضعیت، گفت‌وگویی داشتیم با حجت‌الاسلام علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، که مشروح آن در ادامه ارائه می‌شود.

هم اکنون نمرات دانش آموزان در امتحانات نهایی بسیار پایین است و میانگین معدل در مدارس دولتی عادی 8.96 و در مدارس غیردولتی 10.37 است چه میزان از این عملکرد پایین به دلیل دشواری و غیراستاندارد بودن سوالات امتحانات نهایی است؟

نمرات دختران بالاتر از پسران

در امتحانات نهایی با مسائل متعددی روبه‌رو هستیم که یکی از آن‌ها دغدغه‌ها و انگیزه‌های دانش‌آموزان است. همچنین تفاوت معنی‌داری در نمرات دختران و پسران مشاهده می‌شود، به‌طوری که میانگین نمرات دختران بالاتر است.

دلایل مختلفی برای این تفاوت وجود دارد، از جمله گرایش‌های متفاوت به بازار کار، مسائل روحی و روانی دانش‌آموزان پسر در دوره متوسطه دوم و کیفیت عوامل آموزشی. در آزمون‌های استخدامی، ظرفیت‌های مربوط به معلمان مرد در تهران اغلب تکمیل نمی‌شود، که نشان‌دهنده نبود انگیزه کافی در میان آقایان برای ورود به شغل معلمی در شهری مثل تهران است. این موضوع باعث شده است تا افت کیفیت در حوزه نیروی انسانی مرد آموزش و پرورش در برخی مناطق احساس شود.

هم اکنون فهم یکپارچه از مفهوم پایین بودن معدل وجود ندارد. پایین بودن معدل به‌تنهایی معنای دقیقی ندارد، چه نمره‌ای باید دانش‌آموز کسب کند که این نمره مطلوب به نظر برسد؟ در سال‌های گذشته، وزارت آموزش و پرورش برای امتحانات نهایی پایه دوازدهم، تحلیل‌هایی انجام می‌داد که این تحلیل‌ها از سوی مرکز سنجش وزارت آموزش و پرورش به‌صورت محرمانه به بخش‌های مختلف ارسال می‌شد.

امسال نیز مرکز سنجش با ارائه بازخوردهای متنوع، اقدام مثبتی انجام داده است. برای نخستین بار، مرکز سنجش به هر مدرسه متوسطه دوم، تصویری از نمرات دانش‌آموزان آن مدرسه را در قالب یک فایل PDF ارائه کرده است. این اقدام، امکان بررسی دقیق‌تر و مقایسه عملکرد دانش‌آموزان در هر مدرسه با وضعیت استان و منطقه را فراهم می‌کند.

این گزارش به مدارس امکان می‌دهد که میانگین نمرات دانش‌آموزان خود را در هر درس با میانگین کشوری، استانی و منطقه‌ای مقایسه کنند و نقاط قوت و ضعف خود را شناسایی کنند.

مدیران مدارس، با بررسی این گزارش‌ها در شورای مدرسه، می‌توانند عوامل مؤثر بر عملکرد دانش‌آموزان را شناسایی و تحلیل کنند.

تحقق این موضوع و بررسی آن به تمایل مدیر مدرسه بستگی ندارد؟

البته، تمایل مدیران به استفاده از این اطلاعات بستگی به عوامل متعددی دارد، از جمله انگیزه‌ها و حمایت‌هایی که از آن‌ها صورت می‌گیرد. لکن معمول مدیران برای بالاتر بردن رتبه‌شان در آزمونهای نهایی، حتماً از این بررسی استقبال می‌کنند.

در سطح ملی، تحلیل روندی سؤالات دروس مختلف و تغییرات آن‌ها در سال‌های اخیر، معمولاً توسط سازمان پژوهش و مرکز سنجش است. امسال مرکز سنجش با ارائه تحلیل سوالات امتحانات نهایی، اطلاعاتی از جمله اینکه در سوالات امتحانی هر درس، چند درصد دانش‌آموزان توانسته‌اند به سوالات پاسخ بدهند و چند درصد نتوانسته‌اند، را ارائه کرده است. این تحلیل‌ها هم به طراحان سؤال کمک می‌کند تا در طراحی سوالات، به اهداف اصلی برنامه درسی نزدیک‌تر شود و هم به سازمان پژوهش کمک می‌کند تا احیانا کاستی‌ها یا دشواری‌های محتوایی را بهتر شناسایی کند.

یکی از اقدامات مهم سازمان پژوهش در ارتباط با امتحانات نهایی، تدوین جدول راهنمای عمل آزمونهای نهایی بوده است. این راهنما شامل اهداف یادگیری و سطوح مورد انتظار برای هر درس به صورت تفکیکی و به تفصیل است و به طراحان سوال، معلمان و دانش‌آموزان کمک می‌کند تا درک بهتری از اهداف آموزشی داشته باشند.

طراحان باید به سمت سوالات تحلیلی بروند

این راهنما به‌ویژه در طراحی سوالات، نقشه راهی برای طراحان محسوب می‌شود  که از طراحی سؤالات حفظ کردنی فراتر رفته و به مهارت‌هایی همچون استدلال و تحلیل توجه کنند.

به عنوان مثال برای کتاب درسی مثل شیمی، اهداف یادگیری هر درس یا فصل از کتاب به تفصیل مشخص شده است، یعنی مثلاً در فصل اول این کتاب، ابتدا اهداف اصلی یادگیری آن فصل تعیین شده‌اند؛ سپس مشخص شده که در هر کدام از بخش‌ها و عنوان‌های فرعی آن فصل، چه اهداف جزئی و چه سطح محتوایی مورد نظر است، در کدام یک در سطح یادآوری مفاهیم و در کدام یک قدرت استدلال و تحلیل و در کدام یک مثلاً توانایی کاربرد عملی یک فرمول و نه حفظ آن. نمونه‌هایی از سؤالات هم در این راهنما آمده است، ولی آنچه مهمتر است، همان جدول اهداف و سطوح آن است.

این کار بسیار دشوار بود و برای 110 عنوان کتاب درسی، جدول اهداف و محتوا را آماده کردیم. همانطور که گفتم این جداول به‌عنوان راهنمای عمل امتحانات نهایی طراحی شده‌اند و اولین کمک آن‌ها به طراحان سوال، جلوگیری از طراحی سوالات کم‌ارتباط یا بی‌ارتباط با اهداف اصلی برنامه درسی است. این راهنما، طراحان را بر طراحی سوالاتی متمرکز می‌کند که دقیقاً سطح یادگیری مدنظر را بسنجند و دانش‌آموزان را از حفظ ‌کردن صرف مفاهیم دور کنند.

این راهنمای عمل، برنامه‌ای جامع است تا محتوای تولیدشده در کتاب‌های درسی برای دبیران و طراحان سوال بهتر تبیین شود. این برنامه، نقشه‌ای برای معلمان فراهم می‌کند تا بدانند بر اساس چه هدف‌گذاری‌هایی باید کتاب‌ها را تدریس کنند و دانش‌آموزان نیز آگاه باشند که چگونه باید کتاب را مطالعه کنند. در حقیقت اولین مسئولیت سازمان پژوهش در زمینه امتحانات نهایی، ایجاد زمینه مناسب برای تطابق کامل سوالات امتحانات نهایی با اهداف برنامه درسی است.

انتظار می‌رود این رویکرد جدید، رضایت نسبی معلمان و دانش‌آموزان را جلب کند؛ چرا که دانش‌آموزان دقیقاً متوجه می‌شوند سوالات از چه موضوعاتی و به چه صورتی طراحی خواهند شد.

طراحان سوال چه الزامی برای تبعیت از این راهنما دارند؟

طراحان سوال موظف به رعایت دقیق راهنمای عمل طراحی سوال هستند، زیرا در غیر این صورت، اهداف برنامه درسی در سؤالات محقق نخواهد شد.

برای اطمینان از تبعیت طراحان، چند مسیر نظارتی در نظر گرفته شده است. هماهنگی‌های موثری میان سازمان پژوهش و مرکز سنجش برقرار شده و بر اساس شیوه‌نامه‌های مرکز سنجش، طراحان ملزم به طراحی سوال مطابق با این راهنمای عمل هستند.

حذف سوالات نامرتبط از بانک سوالات

علاوه بر آن، سازمان پژوهش نیز فرآیندی برای تحلیل سوالات طراحی‌شده دارد که در آن، درصد تطابق سوالات با اهداف برنامه درسی سنجیده می‌شود. به عنوان مثال، گروه حکمت و معارف، سوالات فلسفه و منطق را بررسی می‌کند و در صورتی که سوالی با اهداف تعیین‌شده تطابق نداشته باشد، موضوع به مرکز سنجش گزارش می‌شود. مرکز سنجش نیز بازخورد لازم را به طراح ارائه می‌دهد و در صورت لزوم، سوالات نامرتبط از بانک سوالات حذف خواهند شد.

این فرآیند، تضمینی برای استانداردسازی و تطابق سوالات با اهداف آموزشی و درسی است.

مرکز سنجش چگونه طراحان سوال را انتخاب می‌کند؟

طراحان سوال توسط مرکز سنجش از میان افراد با تجربه و همچنین اعضای دبیرخانه راهبری دروس انتخاب می‌شوند. این افراد معمولاً با محتوای درسی و اصول طراحی سوالات استاندارد آشنایی کافی دارند.

آیا این را می‌پذیرید که سوالات امتحانات نهایی استاندارد نیستند؟

این نوع داوری به سادگی امکان‌پذیر نیست، زیرا استاندارد بودن سوالات مستلزم تحلیل دقیق و جامع است. در حال حاضر، اطلاعات دقیقی که بتوانم بر اساس آن چنین ادعایی را تایید یا رد کنم، در اختیار ندارم.

آیا از معلمان بازخوردی دریافت کرده‌اید؟ زیرا معلمان نیز به وجود مشکلات و دشواری سوالات اشاره دارند.

در مقایسه با سال گذشته، تغییراتی در طراحی سوالات اعمال شده است و اعتراضات دانش‌آموزان و معلمان نیز کاهش یافته است. با این حال، هنوز جمع‌بندی کاملی از نظرات کارشناسان سازمان در خصوص سوالات امتحانات امسال احصا نشده است.

باید اشاره کرد که در برخی دروس، سوالاتی بوده‌اند که با ضریب دشواری بالا طراحی شده‌اند. البته این نوع مشکلات موارد معدودی بودند.

اینکه سوالات غیر استاندارد بوده‌‌اند باید مشخص شود که استاندارد بودن سوال به چه معناست و در کدام درس چنین مسائلی مطرح شده است. در حال حاضر، داده‌های دقیقی برای تحلیل این موضوع در اختیار ندارم.

 استاندارد بودن مشخص است، دانش‌آموزی که مطالب درسی را مطالعه و به‌خوبی فهمیده است باید بتواند نمره مطلوبی کسب کند.

با این حال، عوامل مختلفی ممکن است در عدم کسب نمره مورد انتظار توسط دانش‌آموزان نقش داشته باشد. از سوی دیگر، اگر از منظر سوالات به این مسئله نگاه کنیم، امکان دارد سوالی طراحی شده باشد که با اهداف آموزشی برنامه درسی همخوانی کامل نداشته باشد. همچنین، ممکن است دانش‌آموزان توانمند به دلایل دیگری مانند نحوه مطالعه یا استرس امتحان نتوانند عملکرد مطلوبی داشته باشند. این مسائل نیازمند بررسی دقیق‌تری است تا بتوان به نتیجه‌ای قابل تعمیم و اتکا دست یافت.

یک معیار و معنا برای استاندارد بودن سوال این است که سوال باید دقیقاً ناظر به هدف قصد شده در برنامه درسی باشد. برای تضمین آن، گام اول تدوین جدول اهداف محتواست که همان‌گونه که عرض کردم، ما آماده کردیم. گام دوم، تطبیق است یعنی بررسی کنیم آیا سوالی که شما می‌گویید استاندارد نبوده با جدول اهداف متناسب بوده یا خیر. لذا حتما باید به صورت موردی بررسی شود.

نمرات پایین فقط به دلیل دشواری سوالات نیست. ممکن است معلمی بگوید در کلاس 70 درصد دانش‌آموزان کمتر از انتظار نمره آوردند. این مورد به غیر از استاندارد نبودن سوال دلایل دیگری هم میتواند داشته باشد. از جمله غیر استاندارد بودن تدریس و آموزش معلم.

معلم صاحب تجربه است و وضعیت را با سال های گذشته مقایسه می کند. در برخی دروس مثلا درس علوم پایه نهم شاهد بودیم که سال گذشته شیوه نامه تصحیح را اصلاح کردند. دشواری سوالات باعث استرس بسیار و بد شدن حال دانش آموز می شود

این را قبول دارم که در برخی از دروس حداقل ذهنیت عمومی دانش آموز و دبیر خصوصاً در سال گذشته این بود که چرا سوالات اینگونه است، اما این را سریع به غیراستاندارد بودن سوالات تحلیل نکنیم. مدل مطالعه دانش آموزان بر اساس نمونه سوالات سال های قبل مرکز سنجش بود در حالیکه این مرکز سبک سوالات را تغییر داده بود.

آنچه که مربوط به سازمان می‌شود این است که اطمینان حاصل کند که این آزمون‌ها ناظر به اهداف و محتوای برنامه درسی است. اگر ارزشیابی به مرور زمان به انحراف برود مطمئن باشید که محتوا هم دستخوش تغییر می‌شود. 

موضوع دوم که به سازمان ارتباط دارد این است که به ویژه در درس‌هایی که ما از جهت روندی بعد از تغییر در محتوا شاهد افت نمرات هستیم، تحلیل ویژه‌ای داشته باشیم. اگر این پایین آمدن نمره، مرتبط با محتوا باشد، ما موظف به پیگیری و بررسی‎های محتوایی هستیم./ تسنیم