زنگ خطر اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ در روزگاری که فناوری با سرعتی سرسام‌آور در حال تغییر چهره زندگی بشر است، اتحادیه اروپا تصمیم گرفت استفاده از شبکه های اجتماعی را برای کودکان زیر 15 سال ممنوع کند. این اتحادیه در حال بررسی طرحی است که استفاده افراد زیر ۱۵ سال را از سکوهایی مانند اینستاگرام، تیک‌تاک و اسنپ‌چت ممنوع می‌کند؛ اقدامی که با هدف کاهش آسیب‌ های روانی و اجتماعی ناشی از حضور بی‌رویه در فضای مجازی انجام می شود.

فرانسه لایحه‌ای تصویب کرده است که بر مبنای آن، دسترسی کودکان زیر ۱۵ سال به شبکه‌های اجتماعی منوط به رضایت والدین خواهد بود

در گزارش‌های اخیر، کارشناسان اروپایی شبکه‌های اجتماعی را «غولی از بند رها شده» توصیف کرده‌اند؛ موجودی دیجیتال که با وعده ارتباط، سرگرمی و شهرت کودکان را به دنیایی پر از مقایسه، اضطراب، اعتیاد و افسردگی می‌کشاند. پژوهش های انجام‌شده در آلمان نشان می‌دهد، بیش از ۷۰ درصد نوجوانان ۱۲ تا ۱۳ ساله دست کم هفته‌ای یک‌بار از تیک‌تاک استفاده می‌کنند و این رقم در سنین پایین‌تر نیز رو به افزایش است.

افزایش نرخ افسردگی، اختلالات اضطرابی، اختلال در خواب و کاهش تمرکز ازجمله پیامدهای روانی استفاده بسیار زیاد از شبکه‌های اجتماعی هستند. نوجوانان در معرض محتوای نامناسب، خشونت‌آمیز جنسی و حتی تبلیغات مخرب قرار می‌گیرند؛ فضایی که نه تنها برای رشد و سلامت ذهنی مناسب نیست، بلکه می‌تواند بنیان‌های شخصیتی آنان را متزلزل کند.

نجات کودکان از فضای دیجیتال

فرانسه به عنوان یکی از اعضای پیشرو اتحادیه اروپا لایحه‌ای تصویب کرده است که بر مبنای آن، دسترسی کودکان زیر ۱۵ سال به شبکه‌های اجتماعی منوط به رضایت والدین خواهد بود. این قانون همچنین به والدین اجازه می‌دهد حساب‌های کاربری فرزندان خود را به حالت تعلیق درآورند. علاوه بر این، برای نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ ساله، «خاموشی دیجیتال شبانه» در نظر گرفته شده است تا از استفاده بی‌رویه در ساعات خواب جلوگیری شود.

فرانسه اعلام کرد، اگر این قانون در اتحادیه اروپا تصویب نشود، به‌تنهایی آن را اجرایی می کند و تأکید کرد، نمی‌توان در برابر این بحران دست روی دست گذاشت و باید با اقداماتی جدی از سلامت روانی نسل آینده محافظت کرد.

آینده‌ای که به آموزش گره خورده است

این بحران تنها به سلامت روانی محدود نمی‌شود. شیوه‌های جدید تدریس که در بسیاری کشورها ازجمله ایران در حال اجرا هستند، به شدت به فناوری و فضای مجازی وابسته‌اند. کلاس‌های آنلاین، تکالیف دیجیتال، آزمون‌های اینترنتی و حتی ارتباط معلم و دانش‌آموز به وسیله شبکه‌های اجتماعی، بخشی از واقعیت آموزشی امروز شده‌اند.

در چنین شرایطی کودکان و نوجوانان نه تنها برای سرگرمی، بلکه برای آموزش ناگزیر به حضور در فضای مجازی هستند. این وابستگی می‌تواند مرز میان یادگیری و اعتیاد را کمرنگ کند. اگر نظارت کافی وجود نداشته باشد، آموزش نیز به بستری برای آسیب‌های روانی تبدیل خواهد شد. حال کودکان و نوجوانان بدون ابزاری به نام تلفن همراه نمی‌توانند برخی تکالیف انجام دهند.

ایران در آستانه چالشی مشابه

باید تأکید کرد، استفاده از شبکه‌های اجتماعی میان کودکان و نوجوانان ایرانی به شدت افزایش یافته است. بسیاری از دانش‌آموزان به وسیله اینستاگرام و واتساپ با معلمان خود در ارتباط هستند و حتی برخی مدارس از تیک‌تاک برای آموزش‌های کوتاه استفاده می‌کنند. این روند گرچه در نگاه نخست نوآورانه و جذاب به نظر آید، اما در صورت نبود چارچوب‌های قانونی و نظارتی می‌تواند به بحرانی مشابه آنچه در اروپا رخ داده است، منجر شود.

آینده‌ای که اتحادیه اروپا از آن بیم دارد، امکان دارد دیر یا زود دامن کودکان و نوجوانان ایرانی را نیز بگیرد. اگر امروز برای آن برنامه‌ریزی نشود، فردا با نسلی مواجه خواهیم شد که درگیر افسردگی، اضطراب و بی‌هویتی دیجیتال خواهند شد.

اتفاق ناخوشایندی که از سویی تلاشی برای به روز کردن برنامه های آموزشی است و از دیگر سو می‌تواند اثرات جبران ناپذیری بر پیکره روانی جامعه وارد کند. می توان با قانون‌گذاری شفاف با هدف تعیین سن مجاز استفاده از شبکه‌های اجتماعی، آموزش والدین برای نظارت بر فعالیت‌های فرزندان در فضای مجازی، ایجاد سکوهای بومی و امن برای ارتباطات آموزشی، افزایش سواد رسانه‌ای در مدارس و خانواده‌ها و توسعه برنامه‌های روان‌شناسی مدرسه‌ای برای شناسایی و درمان اختلالات ناشی از فضای مجازی از شدت آسیب ها کاست.

ایران توانسته است با تولید سکوهای بومی مشابه و کنترل محتوای اشتراک گذاری شده همچون ایتا، روبیکا، بله و ... گام بلندی در این مسیر بردارد، اما هنوز والدین، کودکان و نوجوانان آموزش های متناسب و سود رسانه ای درستی ندیده اند و راه بسیار است.

استفاده از شبکه‌های اجتماعی میان کودکان و نوجوانان ایرانی به شدت افزایش یافته است. بسیاری از دانش‌آموزان به وسیله اینستاگرام و واتساپ با معلمان خود در ارتباط هستند

بازگشت به انسانیت در عصر دیجیتال

شبکه‌های اجتماعی آمده‌اند تا بمانند. نمی‌توان آن‌ها را به‌طور کامل حذف، اما می‌توان استفاده از آن‌ها را مدیریت و محدود کرد و با آموزش های متناسب جلوی نشر محتوای نامناسب را برای سنین پایین گرفت. اتحادیه اروپا با ممنوعیت استفاده کودکان زیر ۱۵ سال از این سکوها، گامی مهم در راستای حفظ سلامت روانی نسل جدید برخواهد داشت. این اقدام نه تنها سیاست‌گذاری اجتماعی، بلکه هشدار جهانی است.

این هشدار و شرایطی که امروز اروپا و جامعه غربی با آن دست به گریبان است، باید برای کشورهایی مانند ایران جدی گرفته شود. آینده آموزش، تربیت و سلامت روانی فرزندان ما در گرو تصمیماتی است که امروز می‌گیریم. اگر اکنون اقدام نکنیم، فردا شاید خیلی دیر باشد.

طبق گزارش مرکز ملی فضای مجازی، بیش از ۸۵ درصد نوجوانان ایرانی روزانه دست کم یک ساعت در شبکه‌های اجتماعی وقت می‌گذرانند. این رقم میان دانش‌آموزان دبیرستانی به بیش از دو ساعت در روز می‌رسد. همچنین، طبق نظرسنجی انجام‌شده به وسیله پژوهشگاه علوم انسانی، ۶۰ درصد والدین نگران تأثیر منفی فضای مجازی بر فرزندان خود هستند و نمی‌دانند باید برای جلوگیری از آن چه کنند؟

ناهید رمضانی، روان‌شناس کودک و نوجوان هشدار داد: شبکه‌های اجتماعی با ایجاد مقایسه‌های ناسالم، کاهش عزت‌نفس و افزایش اضطراب، سلامت روانی نوجوانان را تهدید می‌کند.

لذا باید فرصت ها و چالش‌های فضای مجازی را شناسایی کرد و با آموزش های درست آسیبی که امروز اتحادیه اروپا به دنبال آن دست به تصویب قانونی اینچنینی زده است، راه بر آسیب ها و چالش‌های آن بست.

در دوران پساکرونا، آموزش مجازی در ایران گسترش چشمگیری یافت و سکوهایی مانند شاد، اسکای‌روم و برخی دیگر به ابزارهای اصلی آموزش تبدیل شدند. اما این تحول دیجیتال، چالش‌های جدیدی نیز به همراه آورده است؛ چالش‌هایی مانند افزایش وابستگی به گوشی‌های هوشمند، کاهش تعاملات اجتماعی واقعی، افزایش خستگی دیجیتال و اختلالات خواب، تفکیک قائل نشدن میان فضای آموزشی از سرگرمی و ... .

علی‌رضا دهقان، استاد علوم تربیتی دانشگاه تهران در مقاله‌ای تأکید کرد: اگر آموزش مجازی بدون چارچوب‌های تربیتی و روان‌شناسی اجرا شود، نه تنها اثربخش نخواهد بود، بلکه می‌تواند آسیب‌زا باشد.

نقش خانواده و مدرسه در مدیریت بحران دیجیتال

برای مقابله با این بحران، خانواده‌ها و مدارس نقش کلیدی دارند و می بایست با تعیین زمان مشخص برای استفاده از شبکه‌های اجتماعی، آموزش سواد رسانه‌ای به کودکان و نوجوانان، ایجاد فضای گفت‌وگو درباره خطرات فضای مجازی و استفاده از نرم‌افزارهای نظارتی و فیلترینگ هوشمند اقدامات کلیدی اولیه را برای مقابله با آن انجام دهند.

هرچند وزارت آموزش و پرورش اعلام کرده است درس «سواد رسانه‌ای» به برنامه درسی مدارس افزوده خواهد شد تا دانش‌آموزان با چالش‌های فضای مجازی آشنا شوند، اما بازهم باید بیشتر دقت شود تا گرفتار تجربه تلخ کشورهای اروپایی نشویم.

 تجربه دیگران، الگویی برای ما

علاوه بر اتحادیه اروپا، کشورهای دیگری نیز اقداماتی مشابه انجام داده‌اند؛ چه اینکه کره جنوبی محدودیت سنی برای بازی‌های آنلاین و شبکه‌های اجتماعی ایجاد و چین، استفاده کودکان زیر ۱۴ سال را از نسخه چینی تیک تاک بیش از ۴۰ دقیقه در روز ممنوع کرده است. استرالیا نیز کمپین‌های گسترده ای برای آموزش والدین درباره خطرات فضای مجازی به راه انداخته است.

مسئولان فرهنگی و آموزشی کشور می‌توانند با بهره‌گیری از این تجربیات سیاست‌گذاری هوشمندانه‌ای برای مدیریت فضای مجازی کودکان و نوجوانان تدوین کنند. آنچه اهمیت دارد، ساختن آینده‌ای متعادل میان فناوری و انسانیت است.

شبکه‌های اجتماعی می‌توانند ابزارهایی قدرتمند برای آموزش، ارتباط و رشد باشند؛ اما تنها در صورتی که با نظارت، آموزش و آگاهی همراه شوند. اگر امروز برای سلامت روانی و تربیتی فرزندانمان برنامه‌ریزی نکنیم، فردا با نسلی مواجه خواهیم شد که در دنیای دیجیتال گم شده‌اند.