برجام، موشکی یا حقوق بشر؛ اولویت بروکسل در قبال تهران کدام است؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ روابط ایران و اتحادیه اروپا، مسیر پر فراز و نشیبی را طی کرده و در نتوانسته به صورت کاملا حسنه و مستحکم درآید. در این میان اروپا روی چند موضوع اصلی، متمرکز بوده و از طرق مسالمت آمیز و نه جنگ، حل آن ها را خواستار بوده است. این موارد عبارتند از: برنامه هسته ای ، برنامه موشکی و مسئله حقوق بشر. در این یادداشت به دنبال واکاوی سیاست اتحادیه در قبال این سه پرونده و اولویت بندی آن ها از دیدگاه بروکسل هستیم. هرچند بنظر می رسد با توافق هسته ای، اتحادیه اروپا بخش بزرگی از مشکلات خود با جمهوری اسلامی ایران را حل کرده، اما، اظهارات مقامات قاره سبز حاکی از آن است که اختلافات ریشه ای بروکسل با تهران، همچنان بر سر دو پرونده دیگر باقی است.

برنامه هسته ایران

در 15 آگوست 2002 گروه تروریستی مجاهدین خلق ادعاهایی را مبنی بر نظامی بودن برنامه هسته ای ایران، به ویژه در دو نیروگاه هسته‌ ای نظنر و اراک مطرح نمودند. این درحالی بود که ایران به طور رسمی ازحق استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای در چارچوب NPT برخوردار بود. با این وجود در ژوئن 2003، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به این نتیجه رسید که ایران به تعهدات مربوط به برنامه هسته ای خود عمل نکرده است. براساس قوانین NPT، "عدم تعهد" به معنی این است که پرونده مذکور به منظور وضع تحریم های اقتصادی باید به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع داده شود. در این دوره، مذاکراتی میان ایران با سه کشور اصلی اتحادیه اروپا، آغاز شد. در پی این مذاکرات توافقی حاصل شد که در آن در ازای تعلیق غنی سازی اورانیوم پرونده ایران نیز به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده نشود. به این نکته نیز باید توجه کرد که در فاز اول مذاکرات هسته ای (بین سال های 2005-2003) تنها اروپا و در راس آن سه کشور اصلی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) نقش آفرینی می کردند. 

بنابراین می توان گفت که اروپا در آغاز مذاکرات مربوط به برنامه هسته‌ای ایران نقش بسیار موثری داشته است. بدین ترتیب، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با به کار نبردن عبارت "عدم تعهد" از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت خودداری نمود. بنابراین، اتحادیه اروپا در مذاکرات مروبط به پرونده هسته ای ایران و عدم ارجاع آن به شورای امنیت سازمان ملل متحد نقش بسزایی داشت. اروپا در طول این مدت تمرکز خود را برروی برنامه هسته‌ای ایران معطوف کرده بود و موضوعات حقوق بشری و برنامه موشکی ایران در اولویت‌های بعدی اروپا قرار می گرفتند. 

نهایتا اما با برخی بدعهدی های غرب، استراتژی هسته ای ایران به صورت تهاجمی در آمد. ایران بار دیگر فعالیت های هسته ای خود را آغاز و با سرعت بیشتری آن را ادامه داد و همین امر تحریم های شدیدی را علیه ایران رقم زد. در نتیجه فشار تحریم های هسته ای، حسن روحانی در انتخابات ریاست جمهوری 2013 پیروز شد، و این موضوع تغییر رویکرد ایران نسبت به برنامه هسته ای و از سرگیری مذاکرات هسته‌ای را در پی داشت. پس از دو سال مذاکرات سخت و فشرده سرانجام ایران و کشورهای 1+5 توانستند به یک توافق جامع درمورد برنامه هسته ای ایران دست یابند. ولی با روی کار آمدن ترامپ در آمریکا و خروج یک جانبه این کشور از برجام و ارائه شروط چهارگانه از سوی ترامپ، از جمله مذاکره بر سر برنامه موشکی ایران، حفظ برجام به یک بحران و در عین حال به یکی از اصلی ترین اولویت های اروپا تبدیل شد.

نقش اتحادیه اروپا و سه کشور قدرتمند آن در ادامه و تداوم مذاکرات بسیار موثر بوده است. زیرا همانطور که در بالا ذکر شد، در آن دوره اولویت اصلی اروپا در قبال ایران، برنامه هسته ای بود و همواره بر روی راه حل های غیر نظامی و مسالمت آمیز تاکید داشتند. همچنین اتحادیه اروپا توانست آمریکا را نسبت به برنامه هسته ای ایران به رویکرد خود نزدیک تر کند. اروپا همواره به این موضوع تاکید داشت که ایران هسته ای (دارای توانایی ساخت سلاح هسته ای) تهدیدی برای امنیت منطقه و امنیت بین المللی خواهد بود، اما اقدام نظامی علیه ایران به منظور جلوگیری یا به تعویق انداختن ساخت سلاح هسته ای، منجر به افزایش تنش های منطقه ای و در نهایت منجر به ایجاد یک جنگ تمام عیار خواهد شد. بدین ترتیب اروپا همواره تلاش داشته تا برنامه هسته ایران از طریق راه های مسالمت آمیز حل و فصل گردد. 

اکنون نیز با خارج شدن آمریکا از برجام، اروپا تلاش بسیار زیادی در جهت حفظ برجام، بدون آمریکا، انجام داده است. در حقیقت، برجام مهم ترین دستاورد سیاست خارجی و امنیتی مشترک اروپا به شمار می آید و بر این باور است که این توافق، برنامه هسته ای ایران را با محدودیت های قابل ملاحظه ای رو به رو کرده و از دست یافتن ایران به سلاح هسته ای کاملا جلوگیری می کند. بدین جهت است که بروکسل پیش از خروج آمریکا، جهد بسیاری به خرج داد تا واشنگتن را از تصمیم خود برای خروج از توافق هسته ای ایران منصرف سازد. با خروج آمریکا از برجام، اروپا راه سخت و دشواری را در حفظ برجام و جلوگیری از نابودی کامل آن دارد. بدین جهت، به نظر می رسد در حال حاضر نیز یکی از مهم ترین سیاست های اروپا در قبال ایران این است که برجام را علی رغم خروج آمریکا از آن حفظ کند.

برنامه موشکی ایران

برنامه موشکی ایران نیز همانند برنامه هسته ای آن بارها توجهات غرب را به خود جلب نموده است. به گونه ای که اروپا و آمریکا مکررا ایران را به دلیل آزمایش های موشکی و توسعه برنامه موشکی تحریم کرده اند. با این وجود، تا پیش از امضای برجام، برنامه موشکی ایران اولویت اصلی اروپا محسوب نمی گردید و اروپا بیشتر بر روی برنامه هسته ای ایران تاکید داشت. پس از حل و فصل مسئله هسته ای ایران و با روی کارآمدن ترامپ در آمریکا و مطرح کردن موضوعات دیگری، همچون برنامه موشکی ایران و مسائل منطقه ای، اروپا این بار توجه خود را بر روی برنامه موشکی ایران معطوف کرد. به گونه ای که رهبران کشورهای اروپایی، به ویژه فرانسه موضع خصمانه ای را در قبال برنامه موشکی ایران اتخاذ کردند و به طور مکرر خواستار توقف برنامه موشکی ایران شدند. در همین راستا وزیر خارجه فرانسه نیز اظهار داشت: "نباید اقدامات ایران در اشاعه موشک های بالستیک و نیز نقش این کشور در خاورمیانه را نادیده بگیریم." همچنین تهدیدهای مکرر ترامپ به خروج از برجام (که در نهایت عملی شد) اروپایی ها را بر آن داشت تا علی رغم تلاش در جهت حفظ برجام، توافق نامه ی دیگری را بنویسند که بر اساس آن برنامه موشکی ایران متوقف شود. موگرینی نیز در نشست اخیر وزرای خارجه اتحادیه اروپا به برنامه موشکی ایران اشاره و تاکید نمود که اتحادیه اروپا در قبال ایران، نگرانی های مشترکی با آمریکا، از جمله درمورد برنامه موشک های بالستیک ایران، دارد. رهبران سه کشور قدرتمند اروپایی نیز در یک بیانیه مشترک نگرانی خود را درمورد برنامه موشکی ایران ابراز نمودند.

اروپا معتقد است که برنامه موشکی ایران باعث افزایش تنش در منطقه خاورمیانه شده و آن را تهدیدی برای امنیت خود می داند . در مقابل مقامات ایرانی همواره تاکید کرده اند که برنامه موشکی این کشور دارای اهداف بازدارنده و در راستای تامین امنیت ملی کشور است. این درحالی است که بسیاری از کشورهای اروپایی از جمله بریتانیا و فرانسه تسلیحات نظامی بسیار پیشرفته تری را به منطقه خاورمیانه و به ویژه کشورهای حوزه خلیج فارس –ازجمله عربستان- می فروشند. این واقعیت ها، نشان می دهد که "احساس تهدید امنیتی" از سوی موشک های ایران، تنها بهانه ای است که غرب تلاش دارد با استفاده از آن، فشار بیشتری بر جمهوری اسلامی اعمال کند.

مسئله حقوق بشر ایران

مسئله حقوق بشر ایران نیز در طی سالیان طولانی- هم پیش انقلاب اسلامی و هم پس از آن- مورد توجه اروپا بوده است. به همین بهانه، بروکسل بارها تهران را به بهانه نقض حقوق بشر تحریم کرده است. همچنین اتحادیه اروپا در تعیین گزارشگر ویژه حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران، نقش موثری داشته و همواره از آن حمایت کرده است. با این وجود اتحادیه اروپا همواره خواهان مذاکره و گفتگو درمورد موضوع حقوق بشر بوده است. در سال 1992 ایران و اتحادیه اروپا گفتگوهای حقوق بشری (تحت عنوان گفتگوهای انتقادی) را برگزار کردند که تا سال 1998 ادامه پیدا کرد، اما گفتگوهای انتقادی نتیجه ی چندان مطلوبی در بر نداشت و همچنان مسئله حقوق بشر ایران در روابط ایران و اتحادیه اروپا به عنوان یک مسئله چالش برانگیز باقی ماند.

بدین ترتیب، اروپا همواره از مسئله حقوق بشر به عنوان یک اهرم فشار برای ایران در مسائل مختلف و همچنین در روابط خود با ایران استفاده کرده است. متاثر از همین نگاه، حتی پس از توافق هسته ای که فصل جدیدی از روابط ایران و اروپا آغاز شد، اتحادیه با مطرح کردن مسئله حقوق بشر، تحریم هایی را علیه مقامات جمهوری اسلامی ایران کلید زد که یکی از عوامل دلسردی تهران نسبت به برجام شد. ایران نیز همواره از رویکرد اروپا در این مورد انتقاد کرده و اروپا را به سیاسی کردن موضوع حقوق بشر متهم می کند. در مقطع کنونی نیز، مذاکرات حقوق بشری میان تهران و بروکسل، همچنان ادامه دارد ولی به نتیجه ای نرسیده است. گفتنی است، هیئت مذاکره کننده ایرانی در این مذاکرات، تحت مدیریت مجید تخت روانچی قرار دارد.

نتیجه گیری

روابط میان ایران و اروپا در طول تاریخ دستخوش تغییر و تحول نسبتا زیادی بوده است. ویژگی مشخص و برجسته روابط میان دو طرف این است که تقریبا در هیچ یک از دولت های پس از انقلاب روابط دو طرف استحکام و قوام لازم را نداشته است. استراتژی و راهبرد اتحادیه اروپا درمورد ایران نیز همواره با مطرح کردن موضوعات و مسائل متعدد، که موانع زیادی را بر سر راه روابط میان دو طرف ایجاد می کنند، دستخوش تغییر و تحول بوده که این خود تاثیر منفی بر مناسبات میان ایران و اروپا داشته است. اروپا ابتدا برنامه هسته ای ایران را اولویت اصلی خود قرار داد و در طول بیش از یک دهه (2015-2003) روابط این دو متاثر از برنامه هسته ای ایران بود. پس از انعقاد توافق هسته‌‌ای و با روی کار آمدن ترامپ در آمریکا و فشارهای این کشور در نتیجه خروج از برجام، اروپا موضوعات دیگری، از جمله برنامه موشکی و مسئله حقوق بشر را در استراتژی خود در قبال ایران اتخاذ نمود و مواضع سختی را درمورد این موضوعات اتخاذ نمود. البته باید به این نکته توجه کرد که برنامه موشکی و مسئله حقوق بشر ایران همواره و در دوره های مختلف تاریخ مورد توجه اروپا بوده، اما با فشارهای دولت ترامپ، به ویژه پس از خروج آمریکا از برجام، این مسائل بار دیگر در اولویت اروپا درمورد استراتژی خود در قبال ایران قرار گرفتند.

به طور کلی، می توان نتیجه گرفت که تا پیش از توافق هسته‌ای سال 2015 میان ایران و کشورهای 1+5، برنامه هسته ای به عنوان مهم ترین مسئله‌ی و اولویت اصلی راهبرد اروپا در قبال ایران محسوب می شد و روابط میان دو طرف نیز متاثر از همین موضوع بود. پس از توافق هسته‌ای و در پی روی کار آمدن ترامپ در آمریکا، برنامه موشکی و مسئله حقوق بشر بار دیگر مورد توجه اروپایی‌ها قرار گرفتند و علی‌رغم گشایش در روابط و مناسبات میان دو طرف، اروپا تحریم‌های مربوط به برنامه موشکی و حقوق بشری را علیه ایران وضع کرد. مقامات و رهبران اروپایی نیز در سال‌های اخیر به طور مکرر نگرانی خود درمورد برنامه موشکی ایران را ابراز نموده‌اند. با این وجود، با خروج آمریکا از برجام به نظر می رسد که حفظ توافق هسته‌ای درکنار دیگر مسائل - برنامه موشکی و مسئله حقوق بشر- مورد تاکید اروپا قرار دارد. زیرا از دید اروپایی‌ها برجام برای امنیت منطقه و امنیت بین‌المللی از اهمیت فراوانی برخوردار است و تا پیش از خروج آمریکا از برجام برای منصرف کردن ترامپ تلاش‌های فراوانی انجام دادند و پس از خروج آمریکا از برجام نیز در حفظ توافق هسته‌ای اقداماتی را، همانند ارائه بسته پیشنهادی، در دستور کار خود قرار دادند.