آیا اینستکس قدرت مقابله با تحریم‌های آمریکا را دارد؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ یکی از مهمترین وعده های اتحادیه اروپا پس از خروج آمریکا از برجام، راه اندازی سازوکاری برای ایمن سازی تجارت میان ایران و اروپا بود. در ابتدا طرح کانال ویژه مالی(SPV) ارائه شد و بعد از 9 ماه وعده های پیاپی در نهایت، سازو کار اینستکس به عنوان بخشی از اس پی وی اجرایی شد. به عبارت دیگر اینستکس جایگزین اس پی وی است که از این پس با نام شرکت میزبان اینستکس شناخته می شود.

با آغاز به کار شرکت ویژه برای انجام معاملات تجاری با ایران، سازوکار ویژه مالی اروپا برای تجارت با ایران آغاز شد. این شرکت با نام اینستکس(INSTEX) که حروف مخفف Instrument in Support of Trade Exchanges است در ترجمه به معنای ابزار حمایت از فعالیت های تجاری است. مقر این شرکت در ساختمان وزارت اقتصاد دولت فرانسه در پاریس و مدیر عامل آن، پرفیشر یک بانکدار آلمانی از فرانکفورت است. بریتانیا هم نقش حسابرس و بازرس این شرکت را ایفا می کند. این کانال ویژه دو شعبه در ایران و اروپا خواهد داشت و قرار است به عنوان یک نهاد واسطه برای تسویه حساب شرکت های بدهکار و بستانکار در دو طرف عمل کند. به این ترتیب، اینستکس یک شرکت تسویه حساب است و طبق تحریم های آمریکا علیه ایران عمل می‌کند. به عنوان مثال، یک شرکت اروپایی بدهکار به ایران، بدهی خود را به اینستکس پرداخت می‌کند و این شرکت هم به نمایندگی از ایران، این پول را در قالب انتقال وجه یا تخصیص اعتبار به شرکت‌هایی منتقل می‌کند که به ایران کالا صادر کرده و طلبکار هستند.

موارد تردید برانگیز بیانیه اتحادیه اروپا درباره اینستکس

تاکید بر جنبه های بشردوستانه: اینستکس در ابتدا با تمرکز بر بخش های حیاتی تر برای مردم ایران مانند دارو، لوازم پزشکی و مواد غذایی از مبادلات مشروع اروپا با ایران حمایت می کند. این بخش به نظر می رسد همان اقدامات بشردوستانه مبتنی بر اوفک است.

تاکید بر تصویب FATF : اینستکس با رعایت دقیق ترین استانداردهای جهانی در زمینه مبارزه علیه پولشویی، تامین مالی تروریسم و با رعایت تحریم های اتحادیه اروپا و سازمان ملل عمل خواهد کرد. در این راستا،‌ اینستکس انتظار دارد که ایران هر چه سریعتر به تمامی تعهدات خود در چارچوب مفاد اف ای تی اف عمل کند.

تقلیل اتحادیه اروپا به سه کشور: 28 کشور اتحادیه اروپا به سه کشور انگلیس، آلمان و فرانسه تقلیل پیدا کرده است. بر مبنای اعلام مقامات اروپایی، این مکاینزم در ابتدا سه کشور آلمان، فرانسه و انگلیس را دربرمی‌گیرد و به تدریج دیگر کشورهای اروپایی به آن خواهند پیوست. تفسیر آنها این است که چون فقط سه کشور انگلیس، آلمان و فرانسه طرف مذاکرات برجام بودند، در این مرحله تعهد این سه کشور کافی است.

تدریجی و چند مرحله ای بودن فرایند: در این بیانیه بر چند مرحله‌ای بودن فرایند تاکید شده است و در عین حال، هیچ زمان بندی مشخصی ارائه نشده است.

تفاوت اینستکس با SPV

تفاوت کارکردی: هدف اس‌پی‌وی، مقابله با تحریم‌های غیرقانونی ایالات متحده علیه ایران بود که نوعی رویارویی میان اتحادیه اروپا و آمریکا محسوب می شد. در آن ساز و کار قرار بود شرکت های اروپایی بدون نگرانی از تحریم‌های آمریکایی با ایران معامله کرده و در مقابل هم پول ایران را به یورو تحویل دهند. اما اینستکس فقط یک ساز و کار مالی برای تسویه حساب است و تحریم‌های آمریکایی را اساس کار خود قرار داده است و در حال حاضر فقط شامل کالاهای بشردوستانه یعنی مواد غذایی، دارو یا همان کالاهای غیرتحریمی است که اوفک یا سازمان کنترل دارایی های خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا مجوز آن را قبلا داده بود. در سازوکار جدید قرار نیست پولی به ایران داده شود و نفتی نیز از ایران خریداری نمی‌شود. فقدان بانک میزبان برای تضمین اعتبار: در اس‌پی‌وی قرار بود یک بانک معتبر یا موسسه مالی، میزبان سازوکار ویژه مالی باشد. اما در اینستکس، هیچ بانک اروپایی تضمین کننده مبادلات نخواهد بود.

 واکنش‌های طرفین برجام و آمریکا به اینستکس

محمد جواد ظریف، وزیر خارجه ایران در توئیتی نوشت: "ایران از اینستکس- گام بسیار پرتاخیر اول- در اجرای تعهدات ماه مه 2018 اعضای اروپایی برجام برای حفظ این توافقنامه با تضمین بهره مندی ایرانیان از مزایای این توافق پس از اعمال مجدد تحریم‌های غیرقانونی آمریکا استقبال می کند. ما برای تعامل سازنده با اروپا با شرایط برابر و احترام متقابل آماده هستیم." به طور کلی جریان های اصولگرا، دیدگاه خوش بینانه‌ای به این سازوکار ندارند و آن را در راستای اعمال تحریم های اولیه و ثانویه آمریکا علیه جمهوری اسلامی ایران می دانند. اما جریان‌های اعتدالی و اصلاح‌طلب، دیدگاه خوش بینانه‌ای به این سازو کار دارند. کاخ سفید و محافل سیاسی در آمریکا موضع محتاطانه‌ای درباره این سازوکار اعلام کرده اند. به طور کلی به نظر می‌رسد انگلیس، آلمان و فرانسه در اینستکس با آمریکا زاویه پیدا نکنند، زیرا در همان بیانیه اشاره کرده اند که دارو و غذا را محور کار قرار داده اند و از تحریم ها تخطی نمی کند. به گفته هایکو ماس، وزیر خارجه آلمان، این مکانیزم، تنها مبادلاتی را پوشش خواهد داد که توسط آمریکا تحریم نشده اند و فعلا در خصوص کالاهای تحریمی تغییری ایجاد نشده است. بسیاری از شرکت‌های کوچک و بزرگ اروپایی با تردید به این پدیده می‌نگرند. به نوشته نشریه آمریکایی وال استریت ژورنال، به طور کلی شرکت های بزرگ اروپایی اعلام کرده اند که حتی در صورت عملیاتی شدن این کانال مالی، تمایلی به فعالیت اقتصادی در ایران ندارند وخطر بازگشت به ایران و مشمول تحریم‌های آمریکا بودن را نخواهند پذیرفت. به عنوان مثال، پاتریک پویانه، مدیر اجرایی توتال فرانسه گفته بود: «با وجود راهکارهای اتحادیه اروپا برای استمرار معاملات با ایران، نمی‌توانیم در این کشور فعالیت کنیم، زیرا ممکن است از معاملات با آمریکا محروم شویم.

ادعای اندیشکده بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها در خصوص ناکارآمدی اینستکس و اقدامات متقابل آمریکا

اما چند روز پس از اعلام راه‌اندازی اینستکس و هشدار آمریکا به شرکت‌های اروپایی مبنی بر احتمال مجازات شدن آنها در صورت همکاری با ایران، اندیشکده تندرو و ضدایرانی بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها که تحت لابی شدید صهیونیست‌ها قرار دارد و معماری تحریم‌های ایران در این مؤسسه شکل گرفته است، نسبت به اینستکس واکنش نشان داد و نوشت: "الزامات گزارش‌دهی آمریکا ممکن است کانال تجاری اروپا با ایران را با محدودیت مواجه کند و تلویحا اعلام کرد که آمریکا برای مقابله با اینستکس و ارعاب شرکت‌های اروپایی برای تجارت با ایران دست به اقدامات جدیدی خواهد زد. با این حال از آنجایی که قانون آمریکا کمپانی‌های اروپایی که در فهرست بازارهای بورس آمریکا قراردارند ملزم به انتشار عمومی تقریبا تمامی تراکنش‌های مالی خود با ایران کرده است، این کمپانی‌ها از این کانال برای فعالیت‌هایی که منجر به تحریم‌شان توسط آمریکا می‌شود، استفاده نخواهند کرد. و در صورتی که از اینستکس برای دورزدن تحریم‌های آمریکا استفاده شود، آمریکا می‌تواند این شرکت‌های اروپایی را مجازات یا تحریم کند."

آیا کانال مالی با ایران کاربرد چندانی خواهد داشت؟

در همین رابطه سفیر آمریکا در اتحادیه اروپا اعلام کرد که شرکت‌هایی که از کانال مالی اروپا برای تجارت با ایران استفاده کنند، تحت تحریم‌های اقتصادی ایالات متحده قرار خواهند گرفت. گوردون ساندلند از اقدام اروپا در ایجاد کانال مالی برای حفظ برجام به عنوان «برگ درخت انجیری» برای پوشاندن برهنگی از روی شرم یاد کرد. به گزارش بلومبرگ، گوردون ساندلند، سفیر آمریکا در اتحادیه اروپا جمعه 8 فوریه/ 19 بهمن در گفت‌وگویی به شرکت‌های اروپایی هشدار داد که چنانچه از کانال مالی اروپا برای تجارت با ایران استفاده کنند، آمریکا آن‌ها را شناسایی می‌کند و تحت تحریم قرار می‌دهد.

گوردون ساندلند، سفیر آمریکا در اتحادیه اروپا در ادامه سخنانش تأکید کرد: "اقدامات آمریکا علیه ایران به این معنی است که کانال به اصلاح مالی اروپا وجود خواهد داشت اما استفاده اندکی از آن خواهد شد." ساندلند در این گفت‌وگو از ایجاد کانال مالی برای تجارت برای ایران به عنوان «برگ درخت انجیری» یاد کرد که اتحادیه اروپا برای نجات توافق هسته‌ای در اختیار جمهوری اسلامی قرار داده است. کنایه‌ای از داستان آدم و حوا در کتاب مقدس درباره پوشاندن برهنگی از روی شرم.

 آیا اینستکس می‌تواند برجام را نجات دهد؟

نشریه آمریکایی نیوزویک در گزارشی به بررسی نقش احتمالی سازوکار مالی ویژه اتحادیه اروپا در حفظ برجام پرداخت و نوشت:  "اقدام اتحادیه اروپا در راه‌اندازی این سازوکار مالی ویژه که اینستکس (ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری) نامیده شده است را به‌نوعی می‌توان آخرین تیر ترکش این اتحادیه برای حفظ برجام از گزند دشمن قسم‌خورده آن یعنی دونالد ترامپ دانست. تحلیل‌گران می‌گویند سازوکار مالی جدید اتحادیه اروپا می‌تواند برجام را تا زمانی که قدرت به رهبران همسو با این توافق‌نامه (به‌ویژه در آمریکا) منتقل شود، زنده نگاه دارد."

اسفندیار باتمانقلیچ، تحلیل‌گر خبره‌ای که سال‌هاست در مورد دیپلماسی تجاری بین ایران و کشورهای غربی مطالعه می‌کند، در خصوص اینستکس می‌گوید: «بهتر است که آن را یک واسطه تجاری بدانیم. اینستکس یک شرکت دولتی است که به‌عنوان واسطه‌ای بین صادرکنندگان اروپایی و واردکنندگان ایرانی و بالعکس تأسیس شده است».

این کارشناس دیپلماسی تجاری در ادامه می‌افزاید: «یکی از اختلالاتی که ما در ماههای اخیر و پس از بازگشت تحریم‌ها شاهدش بوده‌ایم این است که بانک‌های اروپایی تمایلی به پردازش مالی پرداخت‌های مالی مرتبط با خرید کالاهای اروپایی توسط واردکنندگان ایرانی ندارند زیرا این کار به‌نوعی خطرناک قلمداد می‌شود. به‌طور کلی این نگرانی در بخش بانکی اروپا وجود دارد که پذیرفتن مبادلات مالی مرتبط با ایران می‌تواند بانک عامل را در معرض نقض تحریم‌های ثانویه آمریکا قرار دهد. حتی اگر آن بانک تمام تلاش خود را انجام دهد تا تحریم‌ها را نقض نکند، باز هم یک اشتباه می‌تواند به اقدامات تنبیهی احتمالی دولت آمریکا منجر شود».

خطر تحریم‌های ثانویه آمریکا یک خطر واقعی است زیرا مقامات دولت ترامپ به متحدان آمریکا در اروپا هشدار داده‌اند که برای تحریم شرکت‌های اروپایی که به تجارت با ایران ادامه می‌دهند، تردید نخواهند کرد. انگیزه ایران برای پذیرش برجام این بود که لغو تحریم‌ها می‌توانست به تقویت اقتصاد این کشور کمک کند؛ اما اکنون بازگشت تحریم‌های یکجانبه آمریکا باعث شده است که بسیاری از شرکت‌های عملاً نتوانند به تجارت با ایران ادامه دهند و در نتیجه دولت ایران دیگر به اندازه قبل برای ماندن در برجام انگیزه نداشته باشد.

بسیاری از مخالفان سرسخت برجام در ایران و کشورهای غربی معتقدند این توافقنامه باید به‌کلی لغو شود اما رهبران اروپایی با توجه به برداشت مثبت خود از برجام همچنان برای حفظ آن تلاش می‌کنند و امیدوارند که سازوکار ویژه مالی آنها بتواند برجام را تا زمانی که در آمریکا یک دولت معتدل‌تر و مایل به گفتگو با ایران به قدرت برسد، حفظ کند.

اسفندیار باتمانقلیچ در این رابطه نیز اظهار می‌دارد: «اگر سازوکار مالی ویژه اتحادیه اروپا از لحاظ اقتصادی و سیاسی به اندازه‌ای اثربخش باشد که بتواند ایران را یک سال دیگر در برجام نگاه دارد، آن‌گاه ما منتظر انتخابات ریاست‌جمهوری 2020 در آمریکا و 2021 در ایران خواهیم بود تا شاید پس از مدت‌ها به‌طور هم‌زمان دو رئیس‌جمهور دور اولی در دو کشور به قدرت برسند و این فرصت را داشته باشند که در مورد ابعاد مختلف برجام مذاکره کنند و به درک تازه‌ای از آن برسند.

علاوه بر این، برخی کارشناسان معتقدند سازوکار مالی ویژه، ابزاری است که اتحادیه اروپا می‌تواند به کمک آن استقلال خود را از آمریکا به اثبات برساند. روسیه و چین نیز روز پنج‌شنبه با انتشار بیانیه‌هایی جداگانه از اقدام اروپایی‌ها در راه‌اندازی سازوکار مالی ویژه برای حفظ روابط تجاری با ایران و حمایت از برجام ابراز خشنودی کردند تا مشخص شود که آمریکا در برهه کنونی برای تحریم ایران هیچ‌یک از قدرت‌های بزرگ را همراه خود نمی‌بیند.

الی گرانمایه، معاون برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در اندیشکده شورای روابط خارجی اروپا، در این خصوص می‌گوید: «اروپایی‌ها با ایجاد یک پوسته سخت و مستقل پیرامون سازوکار مالی ویژه خود، کار را برای آمریکا دشوار کرده‌اند. آمریکا دیگر نمی‌تواند به‌راحتی این نهاد [اینستکس] را تحریم کند و یا محدودیتی برای رفت‌وآمد مدیران آن به آمریکا قائل شود. البته انجام چنین اقداماتی از لحاظ قانونی برای آمریکایی‌ها امکان‌پذیر است اما هزینه سیاسی آن بسیار گزاف خواهد بود».

سخن آخر

مسئله مهمی که در پایان می‌توان به آن اشاره کرد اظهارات پای ایان تحلیلگر آمریکایی در خصوص اینستکس است که آن را به مثابه اسب تروای غرب برای نفوذ به ایران معرفی کرده است. پای ایان تحلیل‌گر و محقق آمریکایی اظهار داشته اینستکس در واقع ابزاری است که غربی‌ها برای نفوذ به نظام بانکی و بخش‌های صنعتی، دفاعی، امنیتی، فناوری و انرژی ایران به آن متوسل شده‌اند و ما را به یاد همان شیوه پلیس بد-پلیس خوب که قبلاً نیز آمریکا و اروپا از آن استفاده کرده‌اند می اندازد. آمریکا در این قضیه به وضوح نقش پلیس بد را ایفا می‌کند و شرکای اروپایی واشنگتن نیز در نقش پلیس خوب ظاهر شده‌اند. هدف نهایی همه آنها این است که تا جایی که ممکن است در پوشش تسهیل تجارت کالاهای بشردوستانه شامل غذا، دارو و تجهیزات پزشکی به بخش‌های مالی و تولیدی ایران نفوذ کنند.

ویروس مخرب استاکس‌نت که یک دهه پیش توسط تیم‌های تروریسم سایبری آمریکا و اسرائیل طراحی شد، از طریق شبکه‌های وابسته به شرکای تجاری مورد اعتماد ایران به هدف خود رسید. نسخه‌های اولیه این بدافزار صرفاً جمع‌آوری اطلاعات را دنبال می‌کردند اما نسخه‌های بعدی حمله به زیرساخت‌های داخلی را آغاز کردند.

همراهی آمریکا و اروپا برای رسیدن به اهداف سیاسی خود اخیراً نیز در قضیه ونزوئلا که یک کشور نفت‌خیز است و جزو متحدان ایران به شمار می‌آید نیز تکرار شده است. انگلیس، فرانسه، اسپانیا، بلژیک و فراتر از همه آنها اتحادیه اروپا همگام با آمریکا از نیکلاس مادورو می‌خواهند که به نفع یک چهره نزدیک به غرب از مقام خود کناره‌گیری کند؛ اتفاقی که به معنی استقرار یک نظام دست‌نشانده در ونزوئلا خواهد بود.

چرا آمریکا و اروپا که معتقدند نظام حاکم بر ایران و ونزوئلا باید در اسرع وقت تغییر کند، رویکردهای متفاوتی را در قبال این دو کشور در پیش گرفته‌اند؟ مشخصاً این مسئله به تفاوت‌های تاکتیکی مربوط می‌شود اما راهبرد و هدف نهایی غربی‌ها در مورد هر دو کشور یکسان است. با مروری هوشمندانه و خاص بر ابعاد تاریخی، اقتصادی و حتی فلسفی روابط آمریکا و اروپا می‌توان دریافت که این فقط یک بازی است. دولت‌ها، بانک‌ها و کل نظام اقتصادی آمریکا، انگلیس و اتحادیه اروپا و کشورهای وابسته به آنها توسط یک سندیکای قدرت مشترک اداره می‌شود؛ سندیکایی بسیار قدیمی که در مواجهه با چالش‌های جهانی خود بسیار هماهنگ عمل می‌کند. در قضیه اختلافات آمریکا و اروپا در مورد ایران نیز برخلاف ظاهر امر، همین هماهنگی برقرار است.