همکاری رقابتی؛ رویکردی مناسب برای تبیین روابط آنکارا و مسکو

به گزارش راهبرد معاصر؛ از منظر تاریخی روابط و مناسبات فیمابین آنکارا و مسکو خصمانه تلقی شده و یا حداقل صلح آمیز و دوستانه نبوده است. در طی پنج قرن گذشته بین امپراتوری های روس و عثمانی درگیری های گسترده ای رخ داده و این امر خاطرات و حافظه تاریخی منفی و تلخی را برای هر دو طرف ایجاد نموده است. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و پایان جنگ سرد تغییر و تحول ماهیت مناسبات روسیه و ترکیه را اجتناب ناپذیر کرد. روابط دوجانبه و متقابل مسکو و آنکارا با قدرت یابی ولادیمیر پوتین در سال 2000م و رجب طیب اردوغان رهبر حزب عدالت و توسعه در سال 2002م به تدریج بهبود یافت. هر دو طرف در قبال یکدیگر سیاست خارجی منعطف و مسالمت جویانه ای اتخاذ کردند که هدف آن کاهش تنش و تقویت همکاری بین دو کشور بود.

نقطه شروع بهبود مناسبات زمانی بود که اردوغان از کودتای نافرجام 2016 نجات یافت و روسیه هم در پی الحاق شبه جزیره کریمه (2014) با انزوای بین المللی روبرو بود و به صورت غیرمنتظره شاهد دست دوستی اردوغان با پوتین بودیم. با این وجود اخیرا تعدادی مسائل چالش برانگیز بر روابط دو کشور سایه انداخته است. به نظر می رسد روابط مسکو و آنکارا گرمای نسبی چندین ساله خود را از دست داده و در عوض تحت تاثیر سوظن متقابل، قطبی سازی و حتی تقابل و کشمکش قرار گرفته است.

مسائل چالش برانگیز

ترکیه و روسیه درگیر بسیاری از موضوعات منطقه ای و بین المللی شده اند که می تواند به عنوان «همکاری رقابتی» توصیف شود. در بخش زیر به برخی از این موارد اشاره خواهد شد:

پناه دادن و حمایت از تروریست ها در ادلب سوریه

ترکیه بر اساس توافق نامه سوچی در سال 2019 در مورد ادلب بر عقب نشینی گروه های تروریستی و خروج سلاح های سنگین از این منطقه متعهد شده بود. با این وجود آنکارا نتوانست به تعهدات خود در توافق نامه های خود با روسیه عمل کند و هر گونه امیدواری به اینکه ترکیه بتواند « بنیادگرایان اسلامی» را « اصلاح» یا حداقل سرکوب کند به سرعت از بین رفت. اگر تروریست ها با حضور ترکیه در ادلب تقویت شوند  از منطقه به عنوان پایگاهی برای انجام عملیات علیه نیروهای دولت اسد و زیرساخت های نظامی روسیه در سوریه استفاده کنند  و این تنها زمان اندکی می برد تا بحران جدیدی در روابط ترکیه و روسیه آغاز شود.

عملیات نظامی ترکیه علیه کردهای سوریه

جای تعجب نیست که روسیه و ترکیه در مورد کردهای سوریه و نقش پیش بینی شده آنها در آینده سوریه مواضع مختلفی اتخاذ کرده اند. اگر ترکیه یک عملیات گسترده جدید علیه کردها در شمال سوریه آغاز کند ، کردها به ناچار ائتلافی با دولت سوریه تشکیل می دهند که مسکو بدون شک از آن پشتیبانی خواهد کرد. این می تواند منجر به یک رویارویی مستقیم بین دمشق و آنکارا در شمال سوریه شود و عواقب و پیامدهای منفی بالقوه ای برای روابط روسیه و ترکیه داشته باشد.

مداخله ترکیه در لیبی

ترکیه از همان آغاز یکی از طرف های اصلی خارجی در جنگ داخلی لیبی بوده است - این مداخله ترکیه بود که مانع تصرف طرابلس توسط مارشال خلیفه حفتر شد. با این حال  اگر آنکارا با تقویت حضور نظامی خود در این کشور به بین المللی کردن درگیری لیبی ادامه دهد و اگر به نیروهای دولت وفاق ملی کمک کند تا به پیروزی قاطع بر دشمن خود در شمال و جنوب لیبی دست یابند ترکیه با خطر ایجاد هر چه بیشتر تنش نه تنها با روسیه ، بلکه با فرانسه و مصر روبرو خواهد بود.

تشدید تنش با یونان در مدیترانه شرقی

علی رغم روابط تاریخی آنها ، مناسبات میان مسکو و آتن اخیراً تا حدودی تیره شده است. با این وجود بعید است که مسکو در درگیری منطقه ای فعلی بین ترکیه و یونان در مورد تعیین مرزهای مناطق اقتصادی در مدیترانه در کنار آنکارا باشد. علاوه بر این تحولات اخیر به وضوح نشان می دهد که ترکیه نه تنها با یونان بلکه با تقریباً تمام شرکا و متحدان روسیه در مدیترانه شرقی درگیر تقابل و خصومت است.  مسئله یونان که اخیراً در نتیجه فعالیت ترکیه در لیبی و مدیترانه شرقی رو به وخامت گذاشته است می تواند منجر به یک بحران جدید در روابط روسیه و ترکیه شود.

حمایت ترکیه از آذربایجان در درگیری نظامی با ارمنستان

اگرچه روسیه روابط دوستانه ای با ارمنستان و آذربایجان دارد ؛ اما مشارکت این کشور با ایروان قویتر است و این امر از عضویت هر دو کشور در سازمان پیمان امنیت جمعی عیان است. جای تعجب نیست که ترکیه که از هیچ گونه رابطه ای با ارمنستان برخوردار نیست و به حمایت از آذربایجان اقدام کرده است. تمامی اقدامات روسیه در جهت حل و فصل مسالمت آمیز بحران از طریق مذاکره و جلوگیری از تشدید خشونت بوده است. در نقطه مقابل آنکارا به استقرار واحدهای نظامی خود در نخجوان آذربایجان قدم گذاشته و همچنین با طرح این که آذری ها و ترک ها یک ملت در دو کشور هستند و تا اخر ترکیه در کنار آذربایجان می ایستد؛ احساسات ملی را به بازی گرفته است.

حمایت ترکیه از گرجستان

در دسامبر 2019  به دنبال رشد چشمگیر انتقال ظرفیت های دفاعی ترکیه به گرجستان ، ترکیه اعلام کرد که 100 میلیون لیره ترکیه (حدود 12 میلیون دلار) را برای تأمین بودجه اصلاحات لجستیکی نظامی خود به وزارت دفاع گرجستان اختصاص داده است. آنکارا و تفلیس به عنوان بخشی از همکاری های سه جانبه بین ترکیه ، گرجستان و آذربایجان همکاری و مشارکت نظامی دارند. در ماه مه 2012 ، سه کشور متعهد شدند که به آموزش و همکاری نظامی ضد تروریستی خود از جمله حفاظت از خطوط لوله انرژی و انجام رزمایش نظامی مشترک ادامه دهند.

توسعه همکاری های فنی نظامی با اکراین

روسیه و ترکیه همیشه نقطه نظرات و دیدگاه متفاوتی در مورد اکراین و شبه جزیره کریمه داشته اند. آنکارا الحاق شبه جزیره کریمه توسط روسیه را به رسمیت نمی شناسد و از تاتارهای کریمه حمایت می کند. اردوغان در فوریه سال 2020 از اکراین بازدید کرد و  از یک بسته کمک نظامی 36 میلیون دلاری برای این کشور (برای تهیه هواپیماهای بدون سرنشین پیشرفته ترکیه) خبر داد. ترکیه و اوکراین همچنین توافق نامه هایی را در زمینه همکاری فنی در بخش دفاعی امضا کرده اند.

پیامدهای واگرایی روابط مسکو و آنکارا

در بخش زیر مهم ترین پیامد ها و نتایج واگرایی مناسبات روسیه و ترکیه را مطرح خواهیم کرد:

رویارویی نظامی احتمالی بین دو کشور

روابط ترکیه و روسیه بسیار پیچیده است. در حالی که دو طرف حداقل تاكنون توانسته اند بر اختلاف نظرها در مورد سوریه و لیبی غلبه كنند، مداخله عمده ترکیه در آذربایجان می تواند یك اقدامی باشد که غلبه کردن بر اختلافات فیمابین را دشوار سازد. همانطور که از دیدگاه پوتین منطقه آشوب زا قفقاز بخشی از « خارج نزدیک» است؛ اردوغان نیز آذربایجان را « کشور خواهر » می داند. به همین ترتیب ترکیه؛ روسیه را بخشی از « حیات خلوت» خود می داند؛ اما روسیه در آن کشور مداخله کرد. اگر چه حمایت ترکیه از آذربایجان مسئله جدیدی نیست اما اگر روسیه تهدیدی را احساس کند می تواند در لیبی یا به احتمال زیاد در سوریه اقدامی تلافی جویانه انجام دهد. برای نمونه در اوایل سال 2020، آنکارا، مسکو را به قتل بیش از 30 سرباز ترکیه در استان ادلب متهم کرد.

قطبی سازی شدید مسائل منطقه

حمایت سیاسی و دیپلماتیک از یک متحد در یک درگیری یک مسئله است؛ اما کمک های گسترده نظامی در اوج درگیری های مسلحانه مسئله دیگری می باشد. این نوع حمایت و پشتیبانی توازن قوا را میان طرف های متخاصم به صورت قابل ملاحظه ای تغییر خواهد داد و آن ها را به احتمال حل و فصل اختلافات از طریق راه حل نظامی امیداور می کند و امضای توافق نامه صلح را دشوارتر می سازد. برای نمونه؛ اخیرا تنش ها در لیبی به دلیل حمایت و پشتیبانی ترکیه از توافق نامه ملی دولت فائز سراج و تامین شبه نظامیان گروه واگنر از سوی روسیه به خلیفه حفتر به صورت قابل توجهی بدتر شده است. علاوه بر این  از اواخر آگوست 2020م نیروهای روسی توسط گروه های مسلح تحت حمایت ترکیه در گشت مشترک در حال اجرا مطابق با توافق نامه اتش بس ادلب ( 15 مارس 2020) مورد حمله قرار گرفتند.

بهبود روابط ترکیه با غرب

استراتژی ترکیه در دریای سیاه و قفقاز به خصوص سرمایه گذاری آن در تقویت دفاعی اکراین و گرجستان با استراتژی کشورهای غربی در قبال روسیه مطابقت دارد؛ زیرا در واقع ترکیه درصدد است تا حضور ناتو در مناطق ضد مسکو قفقاز گسترش دهد. وزیر امور خارجه ترکیه در ابتدای سال در مجمع جهانی اقتصاد داووس در سوئیس گفت: « من نمی فهمم چرا ما از گرجستان برای عضویت [ناتو] دعوت نکرده ایم ... ما باید به بزرگ شدن ناتو و عضویت گرجستان تلاش کنیم.» این تصمیم نشانگر یک تحول قابل ملاحظه در رویکرد ترکیه می باشد زیرا آنکارا قبلاً علاقه ای به گسترش ناتو در قفقاز جنوبی نشان نداده بود.

نتیجه گیری

غیرمحتمل به نظر می رسد که روابط نزدیک اردوغان و پوتین تا بی نهایت ادامه یابد. علائم عدم اعتماد متقابل در روابط مسکو با آنکارا به مرور زمان آشکار شده است. علیرغم تلاش دو طرف برای جبران آن با تقویت بیشتر روابط در سایر موضوعات (به عنوان مثال فروش اس 400 به ترکیه) ؛ اما خطرات بازی دو کشور نه تنها برای روسیه و ترکیه بلکه برای تعدادی از مناطق همسایه مسکو و آنکارا کاملاً قابل توجه به نظر می رسد.