عربستان سعودی و عادی سازی روابط با اسرائیل

به گزارش راهبرد معاصر؛ به عنوان بخشی از حرکت به سمت صلح و توافق نامه های عادی سازی بین اسرائیل و کشورهای حاشیه خلیج فارس، اهمیت اقتصادی، مذهبی و سیاسی باعث خواهد شد تا عربستان سعودی به سمت صلح با اسرائیل قدم بردارد. اما ریاض در این مسیر دارای محدودیت های مختلف داخلی و خارجی و همچنین مجموعه ای از حساسیت های خاص است. هزینه عادی سازی عربستان سعودی با اسرائیل احتمالاً بالاتر از سایر کشورهای حوزه خلیج فارس می باشد و بنابراین مشخص نیست که عربستان سعودی چه زمانی و تحت چه شرایطی مایل به توافق نامه ای به سبک توافق نامه های آبراهام باشد. این مقاله فرصت ها و چالش های عربستان سعودی را در عادی سازی روابط با اسرائیل تجزیه و تحلیل می کند و اهمیت و احتمال چنین توافق نامه ای را مورد بررسی قرار می دهد.

حمایت عربستان سعودی از توافق نامه آبراهام نشان می دهد که این کشور تا چه اندازه از موضع و جایگاه قبلی خود فاصله گرفته است. این مسائل را می توان در حمایت این کشور در ارائه مجوز به هواپیماهای اسرائیلی برای پرواز در حریم هوایی عربستان سعودی، پوشش خبری نسبتاً مثبت اسرائیل در بسیاری از رسانه های دولتی سعودی و اظهارات مقامات برجسته فعلی و سابق پادشاهی سعودی شاهد بود. شاهزاده فیصل بن فرحان وزیر امور خارجه اخیراً اظهار داشت که عادی سازی روابط بین دو کشور اجتناب ناپذیر است. عربستان سعودی دیگر انتقادات خود را نسبت به رهبری فعلی فلسطین پنهان نمی سازد بلکه فلسطینیان را مسئول عدم پیشرفت در روند صلح می داند. هر چند که بن فرحان تصریح کرد که عادی سازی روابط پادشاهی با اسرائیل مشروط به اجرای ابتکار صلح عربی خواهد بود.

روابط اسرائیل و عربستان سعودی طی سال های متمادی در چندین کانال موازی ایجاد شده است: دو کشور در حوزه امنیتی و اطلاعاتی به صورت پنهانی با یکدیگر روابط نزدیکی دارند. یک کانال اقتصادی-تجاری پنهان بین آن ها در جریان است و در سال های اخیر کانالی متمرکز بر یک گفتگوی بین مذهبی شکل گرفته است. اگر چه این کانال ها در گذشته به شدت پنهانی و مخفی انجام می شد، اما امروزه در حال نمایان و آشکار شدن است. علیرغم تکذیب مقامات ارشد سعودی این احتمال وجود دارد که مذاکرات و توافق نامه ها با امارات، بحرین و سودان با آگاهی و حداقل حمایت بخشی از رهبری سعودی صورت گرفته باشد. به طور کلی توافق نامه های امضا شده با این کشورها منافع پادشاهی را تأمین می کند و این امر بستری را فراهم می سازد تا بتواند از این طریق منافع و تهدیدات احتمالی توافق با اسرائیل و همچنین واکنش های عمومی را مورد ارزیابی قرار دهد.

به نظر می رسد در مورد مسئله عادی سازی روابط با اسرائیل بین مقامات سعودی اختلاف نظر وجود دارد. در حالی که رهبران گذشته و فعلی عربستان سعودی بر عادی سازی روابط با اسرائیل سخن می گویند، اما به نظر می رسد ملک سلمان همچنان به دیدگاه سنتی در مورد اسرائیل و مسئله فلسطین یعنی ابتکار صلح عربی پایبند می باشد. ملک سلمان در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل در سپتامبر 2020م، عادی سازی روابط با اسرائیل را بر اجرای ابتکار صلح عربی مشروط نمود. پیام های مختلفی که از طرف رهبران سعودی در مورد این موضوع شنیده شده ممکن است نشان دهنده علاقه پادشاهی در حفظ فضای کافی برای مانور باشد تا بتواند بسته به شرایط عقب نشینی یا در زمان لازم به سمت عادی سازی روابط قدم بردارد. احتمال عادی سازی روابط عربستان با اسرائیل پس از مرگ ملک سلمان افزایش خواهد یافت و مطمئنا محمد بن سلمان ولیعهد سعودی در صورت دستیابی به سلطنت علاقه و اشتیاق بیشتری برای عادی سازی داشته باشد.

فراتر از سیاست داخلی این سوال وجود دارد که جامعه محافظه کار عربستان سعودی چقدر به توافق با اسرائیل تمایل دارد. در سال های اخیر جامعه عربستان سعودی با انتقادات محدود عمومی توانسته تغییرات اساسی اجتماعی و اقتصادی را بپذیرد. البته این بدان معنا نیست که توافق صلح با اسرائیل از پشتیبانی گسترده ای برخوردار خواهد شد. تغییرات ساختاری در پادشاهی از جمله در مجلس شورا و شورای علمای ارشد احتمالاً باعث می شود که خاندان سلطنتی پادشاهی بتواند با انعطاف پذیری بیشتر در انجام چنین اقداماتی (عادی سازی روابط با اسرائیل)  قدم بردارند. خاندان سلطنتی سعودی خواست خود را برای تغییر گفتمان داخلی این کشور از جمله گفتمان مذهبی پنهان نکرده است. مذهب در شعارهای پادشاهی و همچنین تأثیرگذاری مقامات بر احساسات و جلب حمایت مردمی نقش مهم و تعیین کننده ای ایفا می کند. انتظار می رود محمد بن سلمان با ارائه بودجه های گسترده به نهادهای مذهبی زمینه موافقت آن ها را برای عادی سازی با اسرائیل جلب کند. نشانه هایی وجود دارد که نگرش تساهل آمیزتری نسبت به یهودیان اتخاذ شده است تا بتواند واکنش مردم را مورد سنجش قرار دهد و همچنین پیام های عادی سازی و همزیستی را در گفتمان های عمومی گسترش دهند.

برقراری روابط رسمی با اسرائیل به عربستان سعودی کمک می کند تا اهداف استراتژیک خود را تحقق بخشد. در وهله نخست در سال های اخیر  نخبگان سعودی در مورد تمایل ایالات متحده برای همراهی با آن ها در مقابله با تهدیدات منافع اساسی دچار شک و تردید شده اند. ریاض علاقه  دارد که واشنگتن عمیقا در خاورمیانه درگیر باشد و نسبت به منافع عربستان به خصوص در مورد مقابله با ایران متعهد و حساس تر باشد. ریاض توافق با اسرائیل را وسیله ای برای تقویت روابط خود با ایالات متحده می داند. این احتمال وجود دارد که عربستان سعودی تا بعد انتخابات آمریکا از اتخاذ تصمیم خودداری کند زیرا در صورت انتخاب جو بایدن، باید چیزی برای ارائه داشته باشد. تقویت روابط با ایالات متحده عالی ترین منافع سعودی است و موفقیت در این امر می تواند بر وضعیت داخلی محمد بن سلمان تأثیر بگذارد.

دوم، عربستان سعودی معتقد است که توافق با اسرائیل احتمالاً باعث بهبود چهره و وضعیت بین المللی آن در کنگره آمریکا می شود که در چند سال اخیر به دلیل اقدامات متعدد پادشاهی آسیب دیده است. این اقدام مطابق با تلاش های عربستان سعودی برای معرفی خود به عنوان «اسلام میانه رو» می باشد. برخی دیگر از مزایای احتمالی توافق با اسرائیل برای عربستان سعودی می تواند بدون اعلام عمومی روابط دوجانبه حاصل شود. با این وجود ارتباطات عمومی دسترسی آسان تر این کشور به فناوری اسرائیل را تسهیل می سازد.

برای عربستان سعودی، مسئله روابط با اسرائیل به ثبات و وضعیت پادشاهی وابسته است. خواسته های ریاض در مسئله عادی سازی روابط با اسرائیل از خواسته های ابوظبی بیشتر خواهد بود. اول از همه اگر توافق اسرائیل و امارات متحده عربی طرح اسرائیل برای الحاق کرانه باختری را متوقف کند، شروط و مطالبات عربستان می تواند در مورد مسئله فلسطین گسترده تر باشد. علاوه بر این امارات متحده عربی خواستار دستیابی به سلاح های پیشرفته آمریکایی از جمله جنگنده اف 35 است؛ بنابراین ریاض در صورت عادی سازی خواسته هایی به مراتب بیشتر از امارات طلب می کند و حتی ممکن است این امتیاز در حوزه هسته ای باشد.

موضع کشورهای عربی خلیج فارس در قبال اسرائیل دینامیک و پویا است و با گذشت زمان تغییر می کند. بنابراین پایبندی ریاض به مفاد ابتکار صلح عربی به عنوان پایه ای برای مذاکرات نه تنها برای حفظ ثبات و وضعیت پادشاهی بلکه به عنوان یک ابزار چانه زنی در مذاکرات با ایالات متحده مفید باشد. نتیجه نهایی این است که عربستان سعودی در حال برداشتن گام های محتاطانه و تدریجی در جهت عادی سازی روابط با اسرائیل است. در سنجش محدودیت ها و مزایا، تعیین اینکه چه زمانی و تحت چه شرایطی عربستان سعودی مایل به پیوستن به توافق نامه های آبراهام است دشوار خواهد بود، اما قطعاً این احتمال را نمی توان منتفی دانست. در راه تحصیل توافق، عربستان سعودی سعی خواهد کرد دو پارامتر اصلی یعنی موفقیت و گسترش توافق نامه آبراهام و بهبود روابط بین اسرائیل و فلسطینی ها را مورد ارزیابی قرار دهد.

تمایل اسرائیل برای پیشبرد روند صلح می تواند زمینه عادی سازی روابط دوجانبه عربستان با اسرائیل را فراهم سازد. قراردادهای تسلیحاتی آمریکا با عربستان، تغییر و تحول دیدگاه افکار عمومی عربستان در مورد اسرائیل و همچنین مسئله جانشینی محمد بن سلمان مهم ترین متغیر هایی هستند که مسئله عادی سازی روابط با اسرائیل را تعیین می کنند.