چرخش اردوغان به سمت تل آویو؟
تحرکات ترکیه برای بهبود روابط با رژیم صهیونیستی
رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه که در ماه اوت به شدت از اقدام امارات برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل انتقاد و تهدید کرده بود سفارت کشورش در ابوظبی را تعطیل خواهد کرد در ماه دسامبر از تمایل آنکارا به داشتن روابط بهتر با تل‌آویو خبر داده است.
به گزارش راهبرد معاصر؛ ترکیه اولین کشور با اکثریت مسلمان بود که در سال 1949 میلادی رژیم صهیونیستی را به رسمیت شناخت. دو طرف تا به قدرت رسیدن رجب طیب اردوغان روابط گرم و پیوندهای تجاری قدرتمندی داشتند. آنکارا و تل‌آویو طی سال‌های اخیر به رغم حفظ روابط اقتصادی و امنیتی در بعد دیپلماتیک و سیاسی مناسبات پرتنشی را طی کردند که در نهایت سال 2018 به اخراج سفرا منجر شد. با این حال رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه روز جمعه 25 دسامبر 2020 (5 دی) از تمایل آنکارا به داشتن روابط بهتر با تل‌آویو خبر داده است.
دلایل تنش در روابط آنکارا و تل‌آویو
ترکیه از نخستین بازیگرانی بود که در سال 1949 میلادی به عنوان نخستین کشور مسلمان، رژیم صهیونیستی را به رسمیت شناخت. پس از پیوستن ترکیه به پیمان ناتو در سال 1952 روابط آنکارا – تل‌آویو در زمینه‌های نظامی و امنیتی عمق بیشتری پیدا کرد. به قدرت رسیدن حزب اسلام‌گرای توسعه و عدالت در سال 2002 نیز بر روابط میان ترکیه و رژیم صهیونیستی تأثیر منفی برجای نگذاشت. سال 2003 میلادی که رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه شد، روابط آنکارا – تل‌آویو صمیمانه بود. به‌رغم نگرانی‌های رژیم صهیونیستی درخصوص گرایش‌های اسلام‌گرایانه اردوغان، تل‌آویو و آنکارا رزمایش نظامی مشترک برگزار کردند و فناوری نظامی را به اشتراک گذاشتند. در ژانویه 2005، اردوغان با موشه کاتساو، نخست‌وزیر وقت رژیم صهیونیستی، دیدار و درباره برنامه هسته‌ای ایران گفتگو کرد. نوامبر 2007 نیز شیمون پرز بر قدرت روابط ترکیه و اسرائیل تأکید کرد و اولین رئیس جمهور رژیم صهیونیستی بود که در پارلمان ترکیه سخنرانی کرد.
پیرامون موضوع فلسطین، اردوغان بارها از سیاست تل‌آویو انتقاد و حتی توطئه اسرائیلی در ترور شیخ یاسین، رهبر حماس، را محکوم کرد. با این حال، اختلافات عمدتاً تحت تأثیر روابط گسترده تل‌آویو و آنکارا ناچیز شمرده می‌شدند. با این حال تغییر رویکرد ترکیه به سمت موضع‌گیری فعالانه در طرفداری از فلسطین پس از حمله کماندوهای اسرائیلی در مه 2010 به کاروان همراه کشتی مرمره که حامل کمک‌های بشردوستانه برای مردم تحت محاصره غزه بود، تقویت شد. اردوغان کشته شدن 10 نیروی امدادی ترکیه را «اقدام تروریسم دولتی و غیرانسانی» توصیف و در سپتامبر 2011 سفیر اسرائیل را اخراج کرد.
در واقع اوج تنش در روابط آنکارا – تل‌آویو، حمله نظامیان رژیم صهیونیستی به کشتی حامل کمک‌های انسان دوستانه برای نوار غزه بود. با این حال تل‌آویو بعدها خسارت پرداخت کرد و ترکیه در سال 2016 مجدداً با رژیم صهیونیستی روابط خود را برقرار کرد. در ژوئن 2016 که اختلافات حل شد، ترکیه نقش بیشتری در توسعه اقتصادی نوار غزه برعهده گرفت و متعهد شد که پروژه‌های زیربنایی را در قلمرو محاصره شده پیش ببرد.
اما دو سال پس از آن، تنش دیگری به اخراج سفرای هر دو طرف منجر شد. در مارس 2018 تجمع هزاران فلسطینی در مرز نوار غزه و رژیم صهیونیستی به درگیری میان فلسطینیان و نظامیان اسرائیلی انجامید که موجب جان باختن دسته کم 12 فلسطینی شد. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در واکنش به سکوت غرب در قبال کشتار مردم فلسطین توسط اسرائیل روز 30 مارس و طی سخنرانی در کنگره حزب عدالت و توسعه ترکیه گفت: «من به صراحت این اقدام اسرائیل را غیرانسانی می‌خوانم و اعلام می‌کنم ما همچنان از خواهران و برادران فلسطینی خود تا زمان پیروزیشان حمایت می‌کنیم.»
بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی نیز در واکنش به سخنان اردوغان گفت: «اخلاقی‌ترین ارتش دنیا حاضر به شنیدن موعظه از کسانی نیست که سال‌ها مردم بیگناه (کردها) را بمباران می‌کنند.» اردوغان نیز بار دیگر با تروریست و اشغالگر خواندن نتانیاهو گفت: «تاریخ کشتار فلسطینیان به دست تو را به خاطر خواهد سپرد. آه مظلومان تو را خواهد گرفت. در دنیا جایی برای رفتن نخواهی یافت. از دشمنی با ما دست بردار و صادق باش. وگرنه هرگز سخن مثبتی از جانب ما نخواهی شنید.»
به هرترتیب ترکیه در سال 2018 سفیر اسرائیل در آنکارا را در پی اعتراض به شهادت ده‌ها فلسطینی در درگیری ارتش رژیم صهیونیستی با آنها در نوار غزه اخراج کرد. با این حال آنکارا به صورت کامل روابط خود با تل‌آویو را قطع نکرد. در واقع مناسبات اقتصادی و امنیتی ادامه داشت اما رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه در مناسبات مختلف، انتقادات تندی از اسرائیل و نتانیاهو می‌کرد.
تکاپوی آنکارا برای بهبود روابط با تل‌آویو
آنکارا طی سال‌های گذشته بارها اشغال سرزمین‌های فلسطینی در کرانه باختری رود اردن توسط اسرائیل و برخورد خشونت‌آمیز با فلسطینیان را محکوم کرده بود. چند ماه پیش نیز آنکارا رویکرد برخی کشورهای عربی در نزدیکی با اسرائیل را نیز مورد انتقاد قرار داده و آن را نوعی خیانت توصیف کرده است. اردوغان در 14 اوت (24 مرداد) به شدت از اقدام امارات متحده عربی برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل انتقاد کرده و تهدید کرده بود که سفارت کشورش در ابوظبی را تعطیل خواهد کرد. با این حال در تغییر رویکردی آشکار و یک روز پس از عادی سازی روابط مراکش با اسرائیل، مولود چاوش اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه در واکنش به این اقدام مراکش گفت: «هر کشوری حق دارد که با هر کشور دیگری که می خواهد رابطه برقرار کند.»
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه نیز روز جمعه 25 دسامبر (5 دی) تأکید کرد که کشورش در پی برقراری روابطی بهتر با اسرائیل است. اردوغان در کنفرانسی مطبوعاتی در استانبول تأکید کرد که روابط امنیتی و اطلاعاتی ترکیه و اسرائیل هرگز قطع نشده و ترکیه فقط با برخی چهره‌ها در رأس هرم قدرت در اسرائیل مشکلاتی دارد. او افزود که «اگر این مسائل در سطح بالا نبود روابط ما کاملاً طور دیگری بود».
در هفته‌های اخیر نیز دیدارهایی میان آنکارا و تل‌آویو برگزار شده است که هاکان فیدان، رئیس سازمان اطلاعات ترکیه (میت)، به‌عنوان نماینده ترکیه در یکی از این جلسات حضور داشته است. جدیدترین دور مذاکرات میان طرف‌های ترک و اسرائیلی به‌طور خاص با هدف ارتقای روابط به سطح سفیر برگزار شده است.
المانیتور در این زمینه نوشت که ترکیه قصد دارد «افق اولوتاش» را به‌عنوان سفیر جدید در اسرائیل منصوب کند. الوتاش، رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک در وزارت امور خارجه ترکیه، است که به زبان عبری تسلط دارد و از دانشگاه عبری زبان در قدس اشغالی فارغ التحصیل شده است. او همچنین از طرفداران قاطع سیاست‌های رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، به شمار می‌رود و دیدگاهی به شدت طرفدارانه از فلسطین در مناقشات اسرائیل و فلسطین دارد.
از سوی دیگر مسعود حقی جاشین، استاد دانشگاه یِدیتِپ و مشاور ارشد رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه ضمن تأیید گفتگوهای دوجانبه میان آنکارا و تل‌آویو پیش‌بینی کرد که روابط دیپلماتیک میان ترکیه و اسرائیل تا ماه مارس آینده به حالت عادی بازگردد.
اهداف آنکارا از بهبود روابط با تل‌آویو
در پاسخ به این پرسش که اهداف ترکیه از بهبود روابط با رژیم صهیونیستی چیست؟ باید گفت که چندین عامل در تحرکات آنکارا برای تنش‌زدایی و بهبود روابط با تل‌آویو نقش دارند. نخستین عامل جنگ قره‌باغ است. آنکارا و تل‌آویو که هر دو منافع مشترکی را در جمهوری آذربایجان جستجو می‌کنند در طول مناقشه قره‌باغ کوهستانی کمک‌های چشمگیر نظامی در اختیار باکو قرار دادند که در نهایت به پیروزی آذربایجان در جنگ با ارمنستان منتهی شد. این امر موجب شده تا الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان برای جبران خدمت ترکیه و رژیم صهیونیستی به باکو در آزادسازی قره‌باغ، به عنوان میانجی میان تل‌آویو – آنکارا وارد میدان شود. در همین زمینه برخی از روزنامه‌های اسرائیلی از جمله جروزالم پست از تلاش‌های میانجی‌گرانه الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان برای نزدیک کردن آنکارا و تل‌آویو به یکدیگر خبر داده‌‌‌اند. الهام علی‌اف اخیراً در این رابطه با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه تلفنی گفتگو کرده است. به گفته مقام‌های رژیم صهیونیستی، مشاوران علی‌اف پاسخ اردوغان به این مسئله را مثبت ارزیابی کرده‌اند.
دومین عامل تنش‌زدایی ترکیه در روابط با رژیم صهیونیستی، به پیروزی جو بایدن در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا بازمی‌گردد. ترکیه به دلایلی نظیر رویکرد منفی جو بایدن به رجب طیب اردوغان، مخالفت بایدن با سیاست خارجی منطقه‌ای ترکیه و احتمال تشدید اختلافات پیرامون سامانه اس400، از روی کار آمدن جو بایدن نگران است. به زعم مقامات ترکیه رابطه خوب با اسرائیل در دولت بایدن به نفع آنها تمام خواهد شد. گالیا اشتراوس، محقق ارشد در موسسه مطالعات امنیت ملی اسرائیل معتقد است «هر دو طرف می‌توانند مبادله سفیر را به مثابه گامی در راستای حسن نیت ارائه دهند تا به دولت بایدن نشان دهند که طرفین مشتاق کاستن از تنش هستند. دولت بایدن هم برخلاف ترامپ رابطه میان اسرائیل و ترکیه را مهم می‌شمارد.» از این رو آنکارا تلاش دارد با تنش‌زدایی در روابط خود با رژیم صهیونیستی، سطح انتقادات دولت بایدن نسبت به اقدامات خود در منطقه را کاهش دهد. به خصوص که ترکیه از طرحی که مجلس سنای آمریکا اخیراً در خصوص مجازات ترکیه برای خرید سامانه دفاع موشکی اس 400 روسیه تصویب کرده نگران است. اگر این طرح به قانون تبدیل شود هشداری برای ترکیه درباره آنچه که در دوره ریاست جمهوری جو بایدن در انتظارش است خواهد بود.
سومین عامل تنش‌زدایی آنکارا در روابط با تل‌آویو، موضوع و مسائل اقتصادی است. در واقع مشکلات و گرفتاری‌های اقتصادی دولت رجب طیب اردوغان در بطن تلاش‌های ترکیه برای چرخش به سوی اسرائیل است. این گرفتاری‌های اقتصادی در صورت اجرای تحریم‌های آمریکا و اتحادیه اروپا در آینده احتمالاً بیشتر خواهد شد. تسفی برئیل، نویسنده اسرائیلی در مطلبی در روزنامه هاآرتص نوشت: علت تمایل آنکارا برای بهبود روابط خود با اسرائیل، تلاش شرکت «یلدریم» ترکیه برای پیروزی در مناقصه‌ای برای پیشبرد امور بندر حیفاء در اسرائیل است که شرکت‌های خارجی دیگری از جمله یک شرکت اماراتی در آن با ترکیه رقابت می‌کنند. این نویسنده توضیح داد که مشخص نیست چه اندازه شرکت ترکیه می‌تواند پیروز این مناقصه باشد اما بهبود روابط با اسرائیل شرط اصلی برای به دست آوردن این فرصت‌هاست.
علاوه بر آن تصمیم امارات متحده عربی، بحرین، سودان و مراکش برای برقراری رابطه با اسرائیل نیز باعث شده است ترکیه رویکرد دوستانه‌ای را در قبال تل‌آویو در پیش بگیرد. در حقیقت، انحصار رابطه با اسرائیل از دست ترکیه خارج شده و اکنون برخی کشورهای عربی به ویژه امارات متحده عربی، رقیب سرسخت ترکیه در منطقه به صورت مستقیم به برقراری رابطه با اسرائیل مبادرت کرده‌اند. این امر موجب شده که انحصار رابطه با اسرائیل که کارت بازی رجب طیب اردوغان در برابر اعراب محسوب می‌شد از دست او گرفته شود.
نتیجه‌گیری
تنش در روابط دیپلماتیک آنکارا – تل‌آویو در حال سپری شدن است. تحولات و تحرکات اخیر حاکی از آن است که روزنه امیدی برای کاهش تنش‌های ترکیه و اسرائیل در سال 2021 وجود دارد. با این حال بی اعتمادی طولانی بین ترکیه و اسرائیل بدین معناست که بازگشت به روابط دوجانبه و دوستانه سال‌های نخست نمی‌تواند تحقق یابد. به خصوص کسی بسیاری از اسرائیلی‌ها نسبت به رجب طیب اردوغان نگاه بدبینانه‌ای دارند. به عنوان مثال سیث فرانتزمن، تحلیلگر مسائل خاورمیانه در روزنامه جروزالم پست نسبت به آشتی ترکیه با اسرائیل هشدار داد و آن را آشتی دروغین خواند که ترکیه از طریق آن در پی تخریب روابط خوب اسرائیل با یونان و امارات است. به نظر وی ترکیه با این آشتی به هر آنچه می‌خواهد دست می‌یابد و روابط بین اسرائیل با یونان و قبرس به خصوص قرارداد خط لوله انتقال گاز که اسرائیل با این دو کشور امضا کرده است را از بین خواهد برد.