آیا تجربه برجام ایران را هم پیمان روسیه و چین می کند؟

به گزارش راهبرد معاصر، دو ماه پس از قدرت‌یابی جو بایدن؛ نگرانی‌ها در مورد عدم پیشرفت در روابط ایالات متحده و ایران افزایش یافته است. تاکنون هیچ موفقیتی در بازگشت دو طرف به پای بندی به تعهدات برجامی اتفاق نیفتاده است. تنش‌های منطقه‌ای دوباره در حال افزایش است. شبه نظامیان همسو با ایران در عراق به پایگاه‌های نظامی نیروهای آمریکا در این کشور حمله می‌کنند. شبه نظامیان حوثی به حملات موشکی و پهبادی خود به عربستان سعودی ادامه می‌دهند. پس از حمله موشکی شبه نظامیان شیعه همسو با ایران به تاسیسات نظامی آمریکا در اربیل؛ ایالات متحده در تاریخ 25 فوریه در واکنش تلافی جویانه به اقدام فوق به شبه نظامیان ایران در ابوکمال سوریه حمله کرد.

همه ناظران و تحلیلگران بر این مسئله آگاه هستند که اراده بازگشت ایالات متحده به برجام که از سوی جو بایدن در جریان کارزار انتخاباتی مطرح شده ،با مشکلات و موانع اجرایی روبرو خواهد بود. مسئله مناقشه برانگیز «تعیین توالی» می‌باشد که چه کسی نخستین قدم را برمیدارد و چگونه دو کشور اقدامات لازم را برای احیا و اجرای توافق نامه به طور همزمان اجرا می‌کنند. دولت جدید بایدن به جای اقدام مثبت در قبال ایران، بر کنترل ویروس کرونا در امریکا، بحران‌های اقتصادی و تایید نامزدهای مورد نظر در مجلس سنا تمرکز کرده است. نخستین قدم دولت بایدن برای احیای برجام چندین هفته طول کشید و ایالات متحده در تاریخ 18 فوریه درخواست 20 سپتامبر دونالد ترامپ در مورد فعال سازی مکانیزم ماشه را لغو کرد. در همان روز، آنتونی بلینکن وزیر امور خارجه و همتایان تروئیکای غربی( آلمان – فرانسه و انگلیس)؛ آمادگی خود را برای از سرگیری گفتگو با تهران اعلام کردند؛  بدون این که آن‌ها بازگشت ایران به تعهدات کامل به برجام را پیش شرط قرار دهند.

با این حال، ایرانیان انتظار داشتند که برای کاهش تحریم‌ها مانند آزادسازی دارایی‌های بلوکه شده در بانک‌های خارجی و معافیت از صادرات اقدامات ملموس‌تری صورت بگیرد که هرگز محقق نشد. آنها تاکنون پیشنهاد حضور در مذاکرات تحت نظارت اروپا را رد کرده‌اند. در همان زمان، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه ایران در حالی که پیام‌های مثبتی ارسال می کرد؛ در 3 دسامبر 2020 قانونی توسط مجلس ایران تصویب شد که اساسا یک اولتیماتوم به آمریکا بود که اگر ظرف سه ماه تحریم‌ها را لغو نکند، ایران اجازه بازرسی‌های سرزده از تاسیسات هسته‌ای را نمی‌دهد. سازش برای واشنگتن اکنون بسیار دشوار است. ایران همچنین به نقض تعهدات برجامی خود ادامه داده که به غنی سازی اورانیوم تا نزدیک 20 درصد و نصب سانترفیوژهای پیشرفته اقدام کرده است. هر چند که این مراحل برگشت پذیر هستند.  ضمن اعلام اینکه ایران دیگر پروتکل الحاقی پیمان منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) را رعایت نمی کند؛ اما مقامات ایرانی و آژانس بین المللی انرژی اتمی برای اطمینان از نظارت و بازرسی تاسیسات هسته‌ای تا اواخر ماه مه به توافق دست یافته‌اند. 

همانطور که ایران مواضع خود را سخت‌تر کرده؛ اروپایی‌‎ها تلاش کردند تا به عنوان یک میانجی‌گر صادق ایفای نقش کند. اما برخی از اظهارات مقامات آلمان و فرانسه در پایان سال گذشته و آغاز سال 2021 ممکن است شک و تردید را در تهران افزایش دهد. مقامات آلمان و فرانسه در اظهاراتی تاکید کردند که بازگشت به برجام باید زمینه و بستری را برای مذاکرات گسترده‌تر، به ویژه در مورد موشک‌ها و مسائل منطقه‌ای فراهم کند. از آن زمان، اروپاییان به طور واضح اعلام کردند که اولویت بازگشت ایران و ایالات متحده به پیروی کامل از برجام است. جوزپ بورل نماینده عالی اتحادیه اروپا در سیاست خارجی که به عنوان هماهنگ کننده کمیسیون برجام عمل می‌کند ممکن است بتواند در این زمینه نقش مفیدی ایفا کند.

متغیر پیچیده دیگر نزدیک شدن به زمان انتخابات ریاست جمهوری ایران در ماه ژوئن است. بسیاری از ناظران و تحلیلگران هشدار می‌دهند که جناح‌های رادیکال و تندرو ترجیح می‌دهند قبل از رای گیری در 18 ژوئن، تحریم‌ها لغو نشوند تا ازارائه امتیاز و مزیت به یک نامزد عملگرای اصلاح‌طلب جلوگیری شود. همچنین رئیس جمهور حسن روحانی، مخالفان خود را متهم كرد كه برای تقویت قدرت خود در کارزار انتخاباتی به آتش این اختلافات دمیده‌اند. از سوی دیگر، فضای مانور رئیس جمهور بایدن در قبال گفتگو با ایران با نگرش منفی بسیاری از اعضای کنگره از جمله اعضای بانفوذ حزب دموکرات محدود شده است.

با این حال فراتر از مزایای مهم منع اشاعه سلاح‌های اتمی، توافق هسته‌ای را باید در چارچوب نگرانی‌هایی از قبیل ظهور و افزایش قدرت چین مورد توجه قرار داد. طولانی شدن بحران ایران، برخلاف میل آمریکا برای تمرکز بر هند و اقیانوس آرام باعث مداخله‌جویی بیشتر چین در منطقه آشفته خاورمیانه می‌شود. برای ایران، تداوم خصومت با ایالات متحده و تیره شدن روابط با اروپا، ممکن است این کشور را مجبور کند که از هدف تاریخی خود مبنی بر وابستگی به «نه شرقی و نه غربی» دست بکشد و از نظر اقتصادی کاملا به چین و برای امنیت منطقه به روسیه نزدیک شود. بنابراین بازگشت به برجام بهترین چشم انداز تقویت استقلال ایران و رهایی آمریکا از مسئولیت در خاورمیانه است. با این حال در مورد اینکه آیا هنوز می‌توان به این توافق دست یافت، نگرانی‌های فزاینده‌ای وجود دارد.