آیا "ندای صلح" در روابط ایران و عربستان طنین انداز شده است؟

به گزارش راهبرد معاصر، روز یک شنبه ۱۸ آوریل ۲۰۲۱، روزنامه فایننشیال تایمز به نقل از سه مقام معتبر، خبر از دیدار پنهانی و غیر رسمی مقامات تهران و ریاض در بغداد داد. به گفته برخی منابع عراقی این دیدار در منطقه سبز بغداد صورت گرفته است. شاید این نخستین دیدار میان مقامات ایرانی و عربستانی پس از قریب به پنج سال قطع روابط دیپلماتیک باشد که در سال های اخیر با هدف تنش زدایی میان دو قدرت منطقه ای اتفاق افتاده است‌. به گفته این روزنامه انگلیسی زبان اولین دور از مذاکرات میان دو کشور در ۹ آوریل با هدف بحث و گفت و گو پیرامون بحران یمن و لبنان صورت گرفته است. منابع آگاه فضای مذاکرات را «مثبت» ارزیابی کردند  و ظاهراً دو طرف برای برگزاری دور بعدی نشست ها در هفته آینده به توافق رسیدند. طبق اخبار منتشر شده نماینده عربستان سعودی در این نشست خالد بن علی الحمیدان مسئول دستگاه اطلاعات سعودی و از طرف جمهوری اسلامی نیز به نقل از خبرگزاری فرانسه، نمایندگانی از سوی دبیر شورای امنیت ملی ایران حضور داشتند.

در ژانویه ۲۰۱۶ عربستان سعودی اعلام قطع روابط دیپلماتیک با تهران کرد و از دیپلمات های ایرانی خواست تا خاک این کشور را ترک کنند. از آن روز تاکنون روابط میان دو کشور همواره با ادبیات و اقدامات تخاصم آمیزی در محیط منطقه ای و جامعه بین المللی همراه بوده است.  البته برای کاهش سطح تنش ها میان تهران و ریاض، و بازگشایی کانال های دیپلماتیک کویت، عمان و قطر تلاش هایی را انجام دادند؛ اما واقعیت حاکم بر روابط دو کشور بویژه در دوران حاکمیت ترامپ در کاخ سفید از وضعیت عادی خارج شده و تبدیل به منازعه ای اجتناب ناپذیر شده بود. عربستان اعتقاد  داشت که تهران باید رفتار منطقه ای خود را تغییر دهد و در مقابل ایران نیز عربستان  را مسئول اصلی بحران های منطقه ای می دانست.

بسیاری از تحلیل گران معتقدند با روی کار آمدن چهل و ششمین رئیس جمهور آمریکا یعنی جوزف بایدن، حکام  ریاض و در راس آن ها «ان بی اس» (محمد بن سلمان) نگرانِ به خطر افتادن موقعیت خود در هرم قدرت هستند. با آنکه پس از به قدرت رسیدن ولیعهد جوان سعودی یعنی محمد بن سلمان ما شاهد انجام اصلاحات گسترده اجتماعی و اقتصادی در عربستان سعودی مانند حذف عبارات تحریک آمیز در کتب درسی علیه غیر مسلمانان بودیم؛ اما هنوز مصادیق نقض حقوق بشر و ترویج افکاری تکفیری در این کشور وجود دارد. وقایعی همچون آغاز تجاوز نظامی به یمن و بمباران غیر نظامیان، قتل روزنامه نگار مشهور سعودی یعنی جمال خاشقچی در کنسولگری عربستان، قضاوت درباره این جوان جاه طلب را بسیار سخت کرده است. شاهزاده ای که روابطی مستحکم با دونالد ترامپ و داماد وی جرارد کوشنر داشت؛ اکنون به دلیل وجود چنین سابقه ای، علاوه بر سایه بدبینی در دولت جدید دموکرات ها ، سبب سست شدن جایگاه ولیعهد جوان سعودی خواهد شد. در زمان بایدن پالایشگاه های نفت سعودی آماج حملات مکرر موشکی و پهپادی ارتش یمن قرار گرفته است؛ در حالی که سامانه های دفاع هوایی آمریکایی کارآمدی لازم را از خود نشان نمی دهند.

موضوع دیگری که حکام سعودی به خاطر آن مورد انتقادات گسترده قرار می گیرند؛ مسئله تعقیب گروه های حقوق‌بشری و زندانیان سیاسی است. با این حال دولتمردان ریاض برای تنظیم روابط خود با دولت جدید آمریکا، حکم برخی منتقدین خود همچون "ولید فتیحی" پزشک آمریکایی-سعودی از شش سال به سه سال و سپس به دو ماه کاهش دادند. حکمی که تاکنون نیمی از مدت آن گذشته و باقی آن نیز به حالت تعلیق درآمده است. البته فتیحی ۳۸ ماه ممنوع الخروج خواهد بود. سال گذشته "لوجین الخطلول" یکی از برجسته ترین زندانیان سعودی، به اتهام به اشتراک گذاشتن اطلاعات با دیپلمات ها و روزنامه نگاران خارجی به ۵ سال و ۸ ماه زندان محکوم شد. جیک سالیوان مشاور امنیت ملی بایدن در صفحه توییتر خود در واکنش به این حکم آن را ناعادلانه و آزار دهنده دانست.

آنچه که امروز درحال رخ دادن است؛ تغییر رفتار قدرت های منطقه ای مطابق با نظم دوران جدید است. عربستان‌سعودی برای آنکه بتواند خود را با شرایط جدید وقف دهد و بقاء اش تضمین شود علاوه بر روی آوردن به چین و روسیه، سیاست تنش زدایی را با رقبا منطقی خود یعنی ایران و ترکیه دنبال می کند. حکام ریاض که در دوران ترامپ سیاست خارجی آمریکا را به استخدام اهداف منطقه ای خود درآورده بودند و بی مهابا در حال برهم زدن توازن منطقه ای بودند؛ حال به دنبال راه گریزی از باتلاق هایی همچون جرائم حقوق بشری، جنگ یمن، کاهش نفوذ در جهان غرب و ... می باشند. هم اکنون به نظر می رسد تهران و ریاض اراده سیاسی کافی برای کاهش سطح تنش ها و ایجاد کانال های دیپلماتیک را دارند‌. البته این تنش زدایی به معنا پایان اختلافات میان دو طرف نیست. مسئله هسته‌ای، نفوذ منطقه ای و برنامه موشکی ایران از جمله مواردی است؛ که سعودی ها با تکرار ادعاهای واهی خود به دنبال نفی نفوذ و قدرت طبیعی جمهوری اسلامی ایران در منطقه غرب آسیا هستند.

در این میان ما شاهد کنش گری ویژه "مصطفی الکاظمی" نخست وزیر عراق در راه تنش زدایی میان تهران-ریاض هستیم. با آنکه در گذشته عمان، کویت و قطر به عنوان پیشتازان میانجی گری در امور منطقه ای شناخته می شدند اما اینبار عراق بود که برای فاصله گرفتن از رقابت های منطقه ای، به دنبال ایجاد مصالحه میان تهران و ریاض است. ماه گذشته در سفر نخست وزیر عراق به ریاض که با استقبال گسترده مقامات سعودی و شخص محمد بن سلمان در ریاض صورت گرفت؛ دو طرف درباره موضوعات مختلف بخصوص امنیت و ثبات منطقه ای به بحث و رایزنی پرداختند. امروز به نظر می رسد عراق دیگر نمی خواهد تنها یک پیام رسان ساده باشد بلکه قصد داد، تا شکاف میان دو ابر قدرت جهان اسلام را پر کند و نقش عراق را به عنوان قدرتی توازن بخش در "منطقه منا" احیاء کند. همچنین به نظر می‌رسد عراق کانال های ارتباطی میان ایران-اردن و ایران-مصر برای برقراری ارتباط و هماهنگی های امنیتی ایجاد کرده است.

نتیجه گیری

آغاز گفت و گوها میان تهران و ریاض می تواند آغاز مسیر تنش زدایی در جهان اسلام و ایجاد جبهه ای یکپارچه در برابر اسرائیل باشد. عراق، یمن، بحرین، سوریه، لبنان و فلسطین و ... دیگر موضوعاتی است که این دو قدرت منطقه‌ای در مسیر کاهش تنش ها و رفع سوء تفاهم های احتمالی می‌توانند درباره آن ها به مذاکره بپردازند. بی شک یکی از ضربه های مهمی که ما می توانیم به تل آویو در پاسخ به اقدامات خرابکارانه و تروریستی اش بزنیم؛ عادی سازی و تحکیم روابط با کشورهای عرب منطقه است. بر همین اساس "محسن خطیب زاده" سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان بدون آنکه مذاکره مستقیم یا غیر مستقیم میان ایران و عربستان را تایید یا تکذیب کند، گفت که تهران همواره از گفت و گوی با ریاض استقبال می کند. از وین تا بغداد نمایندگان جمهوری اسلامی ایران با پیگیری سیاست‌های اعلامی تهران می‌توانند با حفظ مولفه های قدرت کشورمان و با هدف مقابله با تهدیدهای احتمالی، مسیر تنش زدایی و تعامل با سایر کشورهای جهان بویژه دول همسایه را دنبال کنند.