راهبرد معاصر بررسی می‌کند؛
رمز گشایی از سفر کوتاه شیخ تمیم به عربستان
گمانه‌زنی‌ها پیرامون بازگشت همزمان آمریکا و ایران به برجام در کنار تشدید فشارها بر سعودی جهت خاتمه جنگ خونین یمن، موجب شده تا ریاض با عدول از سیاست‌های پیشینش درپی ترمیم روابط با تهران بر آید. خواسته‌ای که می‌تواند با میانجیگری شیخ تمیم جنبه‌ی عینیت به خود گیرد.
به گزارش راهبرد معاصر؛ در حالی که تنها شش ماه از زمان پیروزی جو بایدن در انتخابات ۲۰۲۰ آمریکا می‌گذرد، عربستان سعودی بیش از هر کشور به تکاپو افتاده تا به تحولی بنیادین در مشی سیاسی خویش، از گزند خشم احتمالی واشنگتن در امان بماند. از محمد بن‌سلمان در کنار همتای اماراتی و نخست وزیر رژیم صهیونیستی به عنوان معدود رهبرانی در جامعه‌ی بین‌المللی نام برده می‌شد که در فرآیند انتخابات، صراحتا از دونالد ترامپ حمایت ورزیده بودند. انتشار خبر پیروزی بایدن در انتخابات و وعده وعیدهای وی مبنی بر تحول در مواضع آمریکا در قبال سعودی بویژه تاکید بر ضرورت خاتمه جنگ خونین یمن و انتشار گزارش محرمانه شیوه قتل خاشقجی و نقش مقامات ارشد سعودی در این حادثه، برای ریاض به غایت گران تمام شده است. از همین رو رهبران سعودی پیش از استقرار بایدن در کاخ سفید؛ بر آن شدند تا با اتخاذ تدابیری، از میزان محدودیت‌های احتمالی بایدن علیه خویش کاسته و زمینه مصونیت محدود برای خویش را فراهم آورند.
چراغ سبز سعودی به پروسه سازش امارات متحده عربی، بحرین و مراکش با رژیم صهیونیستی و کوشش جهت رفع تنش‌ها با قطر و ترکیه و هم اکنون شنیده شدن رایزنی‌های پیدا و پنهان سعودی با ایران با میانجیگری قطر در همین راستا قابل ارزیابی است. محافل رسانه‌ای صبح امروز از سفر کوتاه شیخ تمیم بن حمد آل ثانی، امیر قطر به عربستان سعودی خبر دادند. سفر که به گفته‌ی منابع سعودی با استقبال وسیع محمد بن سلمان همراه شده است. به گفته‌ی منابع سعودی، ولیعهد عربستان سعودی شخصا به فرودگاه جده رفته و از امیر قطر استقبال کرد. پس از نشست علا در عربستان سعودی که چندی پیش برای آشتی میان کشورهای عربی با قطر برگزار شد، این دومین سفر امیر قطر به عربستان محسوب می شود. در نوشتار حاضر بر آنیم تا به بررسی ابعاد پیدا و پنهان سفر کوتاه امیر قطر به سعودی بپردازیم.
جلب نظر مساعد آمریکا
جو بایدن رئیس جمهور آمریکا در اولین اظهارنظر خویش پیرامون تحولات حاکم بر منطقه غرب آسیا، ضمن قطع حمایت تسلیحاتی از سعودی در نبرد شش ساله در یمن، خواستار خاتمه هر چه زودتر نزاع در این کشور شد. در بازه‌ی حضور ترامپ در کاخ سفید و عدم تمایل وی به مداخله در امور بین‌المللی، فرصت مناسبی برای یکه تازی رهبران جوان سعودی فراهم آمده بود. محمد‌بن‌سلمان با آگاهی از چراغ سبز ترامپ، به قلع و قمع مخالفین خویش در سعودی پرداخته و به سیاست نقض فاحش حقوق بشر در سعودی تداوم بخشید. حمایت پیدا و پنهان سعودی از جریان‌های سلفی و مداخله در امور داخلی لیبی، سوریه، لبنان و عراق بر دامنه تنش‌ها به نحو چشمگیری افزود. از قتل فجیع جمال خاشقجی در کنسولگری استانبول به عنوان اوج اقدامات ماجراجویانه بن‌سلمان در منطقه نام برده می‌شد؛ رخدادهایی که در سایه بی توجهی ترامپ با شدت و حدت هر چه تمامتر تداوم یافت.
از زمان برگزاری پروسه انتخابات در آمریکا، حزب دموکرات و نامزدهای آن وعده برخورد با سعودی و مهار این کشور را به رای دهندگان داده بودند و ضمن تاکید بر بازگشت به برجام، بر سیاست فشار بر مواضع ضد حقوق بشری سعودی تاکید ورزیده بودند. اکنون و با استقرار بایدن در کاخ سفید، رهبران سعودی جهت جلب توجه و رضایت رهبران دموکرات آمریکا، از میزان تنش‌ها در منطقه به نحو چشمگیری کاسته و در پی رفع خصومت‌ها در غرب آسیا برآمده اند. سیاست نزدیکی به قطر و رفع تحریم‌های همه جانبه علیه دوحه، بدون تحقق هیچ یک از شروط از پیش تعیین شده در این راستا قابل ارزیابی است. برگزاری نشست علا و در ادامه دعوت از قطر برای حضور در نشست شورای همکاری خلیج فارس صرفا به عنوان سیگنالی از سوی سعودی قابل ارزیابی است. پیامی که در آن محمد بن‌سلمان اعلام آمادگی نموده تا در راستای اهداف و مقاصد آمریکا از بلندپروازی‌های پیشین دست کشیده و همسو با رئیس جمهور مستقر در آمریکا حرکت نماید.
میانجیگری میان تهران و ریاض
روزنامه فایننشال تایمز در گزارش اخیرش مدعی برگزاری نشستی امنیتی میان مقامات سعودی و ایران با میانجیگری مصطفی الکاظمی در بغداد شده است. امری که بعدتر مورد تایید مقامات سعودی و ایرانی نیز قرار گرفت. برهم صالح رئیس جمهور عراق در مصاحبه‌ای با یک اندیشکده لبنانی ضمن تایید این واقعه، مدعی شد که ایران و عربستان بیش از یک بار در بغداد گفت‌وگو کرده‌اند.
از زمان خروج دونالد ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸، دولت عربستان سعودی در کنار رژیم صهیونیستی از جمله معدود دولت‌های بودند که ضمن استقبال از این اقدام، خواستار تداوم فشار حداکثری بر تهران شده‌اند. اکنون و با پیروزی جو بایدن در انتخابات و وعده‌ی انتخاباتی وی مبنی بر بازگشت آمریکا به برجام، مقامات سعودی از موضع پیشین خویش عدول نموده و کوشیده‌اند تا موضع خویش در این باره را با آمریکایی‌ها هماهنگ نمایند. مقامات ریاض با علم به این مسئله که بازگشت احتمالی و همزمان آمریکا و ایران به برجام زمینه کاهش تحریم‌های وضع شده علیه ایران را فراهم کرده و موجبات بازگشت مجدد ایران به صحنه مناسبات منطقه‌ای را فراهم خواهد ساخت، از اتخاذ رویکردی خلاف مشی آمریکا عدول نموده‌اند. اظهارات دور از انتظار محمد بن‌سلمان در مصاحبه‌ای تلوزیونی و ابراز تمایل او به برقراری روابط مثبت با تهران در این راستا قابل ارزیابی است. محمد بن سلمان ولیعهد سعودی دو هفته قبل در مصاحبه تلویزیونی گفته بود که «ایران همسایه ماست و تمام آن چیزی که ما خواهان آن هستیم داشتن روابط خوب و خاص با تهران است».
دیدار اخیر مقامات ارشد کشورمان با مقامات امنیتی سعودی با میانجیگری مصطفی الکاظمی در بغداد نیز در همین راستا صورت پذیرفته است. رائد قرملی مسئول سیاستگذاری وزارت خارجه سعودی در مصاحبه‌ای با خبرگزاری رویترز پیرامون هدف از دیدار یاد شده گفت: هدف مذاکرات با ایران شناسایی راه‌هایی برای کاهش تنش در منطقه است. وی افزود: «نمی‌خواهیم ایران در شرایط سختی قرار داشته باشد، بلکه می‌خواهیم ایران کشوری شکوفا باشد و توسعه یابد، ما در ایران و آن‌ها در سعودی منافع دارند و این خواسته ما برای آن است تا منطقه و جهان به سوی رشد و شکوفایی حرکت کند».
مذاکرات یاد شده با چراغ سبز ایالات متحده آمریکا نیز همراه شده است. وزیر خارجه آمریکا در پاسخ به سوالی درباره این مذاکرات اعلام کرده است که «اگر دو کشور درحال گفت و گو باشند به نظر من در مجموع تحول مثبتی است چون گفت و گو معمولا بهتر از سایر گزینه هاست.» در چنین فضایی، و با توجه به روابط حسنه حاکم میان تهران و دوحه، سفر شیخ تمیم می‌تواند به عنوان عاملی در راستای کاهش تنش در روابط تهران و ریاض ارزیابی شود. اهمیت این مسئله از آن روست که مقامات قطری ضمن استقبال از اظهارات اخیر بن‌سلمان از آمادگی کامل خویش برای میانجیگری میان تهران و ریاض سخن به میان آورده‌اند. محمد عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه قطر در واکنش به مذاکرات ایران و طرف های برجام در وین اتریش اعلام کرده است که: امیدواریم که مذاکرات وین منجر به تلاش و گفت وگوی منطقه‌ای میان ایران و کشورهای منطقه شود. وزیر امور خارجه قطر در خصوص مذاکره میان تهران و کشورهای عضو شورای همکاری گفت که این کشورها می‌خواهند برای حل مشکلات موجود با ایران گفت وگوی مستقیم داشته باشند. وی همچنین اعلام کرد: از هرگونه مذاکره کشورهای عربی با ایران به ویژه با عربستان سعودی استقبال و از آن حمایت می‌کنیم.
میانجیگری برای کاهش تنش‌ها در منطقه
پادشاهی قطر از زمان تکیه حمد بن خلیفه آل ثانی پدر شیخ تمیم بر کُرسی پادشاهی تا به اکنون به داشتن مراودات مثبت و همه جانبه به تمامی کشورهای منطقه شهره بوده است. نزدیکی فزاینده دوحه به تهران و آنکارا از جمله عواملی بود که منتهی به تحریم همه جانبه قطر از سوی سعودی، امارات، مصر و بحرین گردید. اکنون و با تحول در نظم منطقه‌ای و بین‌المللی، دولت سعودی بر آن است تا با توجه به موقعیت منحصربفرد قطر، زمینه را برای ترمیم مناسبات ریاض با آنکارا و تهران مهیا نماید. وضعیت اقتصادی وخیم ایران به دلیل تحریم‌های آمریکا و نگرانی اردوغان از سیاست‌های ضد تُرکی بایدن نظیر پذیرش نسل کشی ارامنه و تهدید ترکیه پیرامون خرید اس ۴۰۰ از روسیه موجب گردید که دو کشور یاد شده نیز از ترمیم روابط با سعودی استقبال نمایند.
سفر کوتاه امیر قطر در حالی صورت پذیرفت که محافل رسانه‌ای سعودی و قطر بر طرح مباحث یاد شده در دیدار دو طرفه بن‌سلمان و شیخ تمییم صحه زده‌اند. خبرگزاری رسمی سعودی اعلام کرده که علاوه بر مسائل دوجانبه، تحولات مربوط به منطقه نیز مورد بحث و رایزنی طرفین قرار گرفته است. به گفته‌ی واس، مسائل منطقه‌ای شامل مذاکرات هسته‌ای با ایران و درگیری‌ها در بیت‌المقدس از دیگر موارد مطرح در نشست جاری بین عربستان و قطر است.
نکته حائز اهمیت دیگر به تلاش سعودی جهت عبور این کشور از باتلاق یمن باز می‌گردد. اکنون و با گذشت شش سال از آغاز جنگ یاد شده، رهبران سعودی نه تنها در دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده ناکام مانده‌اند، بلکه ضمن بقای انصارالله در قدرت، زمینه بر افزایش اختلاف‌های داخلی و تجزیه یمن بیش از هر زمان فراهم آمده است. اهمیت سفر شیخ تمیم در مقطع کنونی از آن روست که دولت دوحه از ارتباط همزمان با طرفین اصلی جنگ یمن برخوردار بوده و مکررا اعلام آمادگی نموده تا در این زمینه میان تهران و ریاض میانجیگری کند. روزنامه المدی به نقل از رحیم العبودی و در رابطه با طرح مسئله یمن در خلال مذاکرات اخیر تهران و ریاض در بغداد می‌نویسد: روند نزدیکی بین عربستان و ایران طی دوره گذشته و پس از دیدارها و نشست های بین طرفین شاهد پیشرفت زیادی بوده است. العبودی فاش کرد که دو کشور در مرحله نخست بر سر پرونده های مختلفی نظیر نفت، برداشتن محاصره ایران و همچنین جنگ در یمن به توافق رسیدند و در مرحله بعد دیدارها بین دو طرف دیپلماتیک خواهد بود. رویترز نیز در گزارشی پس از افشای دیدار مقامات سعودی و ایرانی در بغداد و به نقل از یک مقام منطقه‌ای تأکید کرده است که محور اصلی مذاکرات، مسئله جنگ در یمن بوده است. براساس گزارش رویترز «یک مسئول منطقه‌ای تأکید کرده است که در دور اول مذاکرات موضوع توقف حملات انصارالله به عربستان در ازای حمایت ریاض از مذاکرات هسته‌ای ایران با کشورهای غربی موضوع بحث بوده است.»
براورد تحولات حاکم بر منطقه از جمله احتمال بازگشت همزمان تهران و واشنگتن به مفاد برجام، تلاش ترکیه جهت ترمیم مناسبات همزمان با سعودی و مصر، در کنار ارائه طرح ابتکار خاورمیانه سبز از سوی سعودی و ترمیم روابط ریاض با دوحه، حکایت از آمادگی کشورهای یاد شده برای نظم نوینی در سطح منطقه است. از همین رو، غرب آسیا و شمال آفریقا در طول هفته‌های اخیر شاهد رفت و آمدهای مکرر دیپلماتیک در سطوح بالا بوده است. سفر کوتاه شیخ تمیم به سعودی نیز در همین زمینه قابل ارزیابی است.