ارتقاء همکاری‌های ایران و پاکستان در سایه اشتراکات منطقه‌ای

به گزارش راهبرد معاصر؛ عمران خان، نخست وزیر پاکستان به دعوت رسمی حسن روحانی، یکشنبه اول اردیبهشت ماه در سفری دو روزه وارد ایران می‌­شود. این اولین سفر عمران خان به کشورمان از زمان تصدی کرسی نخست­ وزیری در سال 2018 است.

طبق برنامه، روز یکشنبه عمران به مشهد مقدس می­رود و پس از زیارت حرم امام رضا، راهی تهران می­ شود. در این سفر هیئت عالی رتبه ­ای متشکل از وزرای دارایی، حقوق بشر، دریانوردی، وزیر امور هماهنگی ایالات، مشاوران نخست وزیر در امور بازرگانی و پاکستانی ­های مقیم خارج کشور و تنی چند از مقامات ارشد دولت اسلام آباد، همراه عمران خواهند بود.

اهمیت این سفر در زمینه­ های گفتگویی است که بین مقامات دو کشور بحث و بررسی خواهد شد؛ مسائل امنیت مرزی، بحث مهاجران، همکاری­ های اقتصادی، موضوعات منطقه­ ای و مناسبات امنیتی و سیاسی از جمله این موضوعات خواهد بود.

علت انتخاب زمان کنونی برای حضور عمران خان در ایران

حزب جنبش عدالت، در انتخابات پارلمانی سال گذشته پاکستان موفق شد بیشترین کرسی پارلمان را به دست آورد و در نتیجه عمران خان رهبر این حزب مسئول تشکیل کابینه شد. نکته قابل تامل در رویکرد سیاسی این سیاستمدار، توجه ویژه وی به جمهوری اسلامی ایران بود. در واقع یکی از محورهای اصلی تبلیغاتی عمران خان در زمان انتخابات، نگاه جدی به ایجاد روابط تازه با ایران بود. وی در آن زمان تاکید داشت تهران اولین مقصد سفرهای خارجی ­اش پس از کسب پیروزی در انتخابات است؛ هرچند که این مهم عملیاتی نشد.

با توجه به اهمیت مباحث اقتصادی و نگرش عدالت­ محور عمران خان، وی برای ساماندهی به اقتصاد پاکستان در دوران تبلیغات انتخاباتی، به ساده ­زیستی امام خمینی (ره) اشاره می ­کرد و از آن به عنوان الگویی برای سیاستمداران نام می ­برد.

براین اساس پس از پیروزی حزب جنبش عدالت در انتخابات، افکار عمومی دو کشور انتظار داشتند مناسبات تهران-اسلام آباد وارد عرصه جدیدی شود. اما برخلاف انتظار، ریاض اولین مقصد سفرهای خارجی عمران خان انتخاب شد و حتی پس از چندین بار رفت و آمد مقامات سعودی و پاکستانی، مقرر شد اول اردیبهشت، تهران میزبان عمران خان باشد. علت این موضوع را باید ورای علایق و نظرات نخست وزیر جستجو کرد.

این سیاست موید نقش انکارناپذیر ارتش در پاکستان دانست. ارتش نقش مهمی در شکل­ گیری، بقا و استقلال این کشور دارد. مردم پاکستان در نتیجه اقدامات ارتش موفق شدند از هند مستقل شوند و تا امروز که اختلافات مرزی و سیاسی زیادی بین اسلام آباد و دهلی نو وجود دارد، نظامیان عامل احساس امنیت پاکستانی ­ها در مقابل هند هستند. از این رو مردم این کشور نیز به ارتش علاقمند هستند و نسبت به تاثیر این نهاد بر انتخاب جهت­ گیری­ های دولت نگاه منفی ندارند.

از سویی عمران خان نیز مانند رهبران دیگر دولت ­های پاکستان پیروزی خود را مدیون ارتش می­ داند. در این فضا تصمیم ­گیری مستقل از نظرات نظامیان امری بعید است. مبتنی بر این واقعیت، ریاض مقصد اولین سفر نخست وزیر جدید انتخاب شد.

بخشی از نیروهای نظامی پاکستان در تیم حفاظت از خانواده پادشاهی عربستان نقش کلیدی دارند؛ همچنین مستشاران نظامی این کشور کار آموزش ارتش سعودی را عهده ­دار هستند و در مقابل آل سعود نیز کمک­ های مالی گسترده­ای به اقتصاد و بخش نظامی پاکستان می ­کند. در این شرایط با توجه به تنش میان ایران و عربستان، انتخاب تهران در اولین سفر خارجی عمران خان می‌توانست موجب رنجش خاطر سعودی ­ها شود.

همچنین عمران خان برای بهبود اقتصاد پاکستان و کاستن از وابستگی کشورش به دریافت وام از صندوق بین الملل پول، امیدوار به جلب کمک مالی عربستان بود که در سفر اخیر وی به ریاض، این مهم محقق شد. در این سفر دو طرف توافق کردند ریاض مبلغ سه میلیارد دلار به عنوان کمک مالی به اسلام آباد پرداخت کند.

این کمک مالی تاکنون سه قسط آن دریافت شده، تا حدی کمبود 12 میلیارد دلاری دولت پاکستان را جبران می­ کند. براین اساس پترودلارها موجب شد تا خلاف نظرات تبلغیاتی، عمران خان ابتدا از تحکیم روابطش با عربستان مطمئن شود. قطع کمک­های مالی دولت آمریکا به بهانه استفاده از آنها در تقویت گروه­های تروریستی، مزید بر علت شد.

با این حال نگرانی­های ارتش از نفوذ رو به گسترش هند در افغانستان، لزوم بهبود مناسبات با همسایه غربی و ایجاد همسویی بیشتر برای ارتقا همکاری­های اقتصادی موجب شد تا در بازه کنونی، عمران خان عازم تهران شود.

موضوعات احتمالی مورد گفتگو میان ایران و پاکستان

نفوذ هند در افغانستان

همانطور که اشاره شد یکی از دلایل انتخاب زمان حاضر برای سفر عمران خان به ایران، اجازه ارتش پاکستان برای این کار است. از زمانی که ناتو در سال 2014 اعلام کرد تصمیم دارد افغانستان را ترک کند، هند به عنوان یکی از همسایگان این کشور نسبت به افزایش حضور خود در افغانستان اعلام آمادگی کرد. کمک­های مالی به دولت، حضور در بخش آموزش­های نظامی و فعالیت در پروژه­ های زیربنایی نگرانی­ هایی رو به افزایشی را در سیاستمداران پاکستانی برانگیخت.

در این میان تشدید تنش­ ها میان دهلی نو و اسلام آباد در ماه ­های اخیر بر سر منطقه کشمیر که تا مواجه نظامی نیز پیش رفت، از یکسو و سوءظن دولت افغانستان به عملکرد پاکستان در تقویت نیروهای طالبان از سوی دیگر موجب شده تا رهبران پاکستان نسبت به وضعیت این کشور احساس خطر کنند.

کابل و دهلی نو براین باورند، اسلام آباد از شبه نظامیان طالبان در جهت پیشبرد اهدافش در افغانستان استفاده می­ کند و در این راستا هند همچنان بر نقش غیرمستقیم پاکستان در حمله شبه نظامیان به سفارتش در کابل و کنسول­گری جلال آباد تاکید دارد. دولت افغانستان هم به کرات خواستار آن است تا پاکستان جدیت بیشتری در برخورد با نیروهای طالبان که در شمال غربی این کشور و منطقه وزیرستان حضور دارند، داشته باشد.

در همین راستا نگرانی اسلام آباد نسبت به کمک­های مخفیانه هند به شورشیان جدایی طلب در بلوچستان که یک منطقه غنی از گاز و معادن در مرز افغانستان، پیچیدگی سیاسی در این حوزه جغرافیایی ایجاد کرده است.

از این رو ارتش پاکستان امیدوار است نقش میانجی ایران این کلاف سردرگم امنیتی را به نتیجه مطلوبی برساند. هندی ­ها با حضور در منطقه چابهار همکاری رو به توسعه­ ای با تهران برای کمک به ایران، افغانستان و کشورهای آسیای میانه برای اتصال به آبهای آزاد دارند. ایران درنظر دارد ضمن ایجاد پروژه ­های زیربنایی در بندر چابهار با کمک هند، خط آهن چابهار-زاهدان-مشهد را راه­ اندازی کند که پس از آن این خط ریلی به هرات و مزار شریف در افغانستان و سپس ازبکستان و دیگر کشورهای آسیای مرکزی متصل شود.

همکاری­ های ایران با هند در شرایط بازگشت تحریم­های آمریکا موید مناسبات خوب دو کشور است. از این رو عمران خان تلاش دارد از نقش ایران برای حل مسائل امنیتی در مرزهایش با افغانستان و رفع سوء تفاهمات با هند استفاده کند. بنابراین احتمالا یکی از موضوعات مورد گفتگو در دیدار روز دوشنبه با مقامات ایران، این مساله باشد.

امنیت مرزهای شرقی ایران

مرزهای استان سیستان و بلوچستان همواره یکی از مناطق امنیتی کشور ما محسوب می­ شود. در چند دهه اخیر حوادث تروریستی متعددی از داخل خاک پاکستان علیه نیروهای مرزبانی ایران و حتی غیرنظامیان این منطقه برنامه­ ریزی و عملیاتی شده است. آخرین مورد آن مربوط به حادثه جاده خاش-زاهدان و حمله به اتوبوس حامل نیروهای مرزبانی در بهمن ماه بود.

همچنین هنوز دو نفر از گروگان­های مرزبانی ایران در داخل پاکستان اسیر هستند که با وجود پیگیری ­های وزارت­ خارجه و کمک رهبران محلی سیستان و بلوچستان، راه به جایی نبرده است. لذا تامین امنیت و توجه بیشتر ارتش بر تحولات بلوچستان پاکستان، از مطالبات اولیه تهران از اسلام آباد است. شواهد نشان می­ دهد سیاست عربستان استفاده از نیازمندی­ های اقتصادی مردم بلوچستان پاکستان برای شکل دادن به تفکرات ضد ایرانی و تجزیه طلب است. بنابراین به نظر می­ رسد اگر اسلام آباد و ارتش این کشور تمایل داشته باشد تا به مرزهای بلوچستان توجه بیشتری کنند، امنیت مرزها تا حد زیادی بهبود خواهد یافت. اما تا امروز اسلام آباد نشان داده است مساله مرزهای این منطقه اولویت این کشور نیست.

با این حال عمران خان اعلام کرده است پاکستان به زودی خبرهای خوبی درباره عملیات های ضدتروریستی و نابودی اشرار در مرزهای مشترک به ایران خواهد داد. با در نظر گرفتن نیاز پاکستان به نقش آفرینی ایران در مساله هند و افغانستان، این مساله تبدیل به بده بستان سیاسی - امنیتی می­ شود که نفع متقابل به همراه دارد.

زمینه همکاری‌های اقتصادی دوجانبه

جمعیت نزدیک به 200 میلیون نفری پاکستان یکی از بازارهای مهم صادراتی منطقه محسوب می­ شود. در همین رابطه علاوه بر فرآورده ­های نفتی مانند قیر و روغن ­های سبک، محصولاتی مثل پسته، فرآورده ­های گوشتی، محصولات کنسرو شده، کالاهای برقی، مواد شوینده و بهداشتی، آبمیوه ­های بسته بندی و محصولات لبنی ایران در این کشور با استقبال روبرو است.

در این سالها علی­رغم مشکلات روابط بانکی میان بازرگانان دو کشور، حجم تجارت دو سویه، بیش از یک میلیارد و سیصد میلیون دلار بوده است که طبق رضا رحمانی، وزیر صنعت، معدن و تجارت با برقراری روابط بانکی و نهایی شدن موافقتنامه تجارت آزاد، چشم انداز دستیابی به حجم مبادلات تجاری ایران و پاکستان به پنج میلیارد دلار خواهد رسید.

پیش از این نیز وزیر مشاور در امور اقتصادی پاکستان نیز برقراری کانال بانکی میان دو کشور را از جمله مطالبات اسلام آباد دانست.

بنابراین به نظر می­ رسد حل مساله تبادل مالی و بانکی در دستور کار گفتگوهای عمران خان با مقامات دولت جمهوری اسلامی ایران باشد. این موضوع زمینه ­ای برای ارتقا سطح صادرات کشورمان در وضعیتی خواهد بود که به دلیل بازگشت تحریم­ های ثانویه، میزان صادرات نفتی ایران کاهش چشم­گیری داشته است. از سوی دیگر، افزایش پیوندهای تجاری با همسایگان در ارتقا مناسبات سیاسی و امنیت موثر است.

میانجیگری اسلام آباد میان تهران و ریاض

تا پیش از این به دنبال سفر برهم صالح و عادل المهدی رئیس جمهوری و نخست وزیر عراق به ایران، شایعه تلاش­‌های میانجیگرانه عراقی‌­ها بین ایران و عربستان مطرح بود. اما در هر دو سفر، رهبران عراق تاکید کردند برنامه ای برای این کار ندارند. با این حال به نظر نمی­ رسد عمران خان هم چنین سیاستی داشته باشد.

وی پیشتر چندین بار پیشنهاد میانجیگری بین تهران و ریاض را مطرح کرده بود. با توجه به مناسبات نزدیک پاکستان و عربستان، عمران خان امیدوار است بتواند به کاهش تنش بین تهران و ریاض کمک کند. زیرا از نگاه وی و طرفدارانش در پاکستان، این مساله می­ تواند در حل بحران یمن موثر باشد. بنابراین این موضوع یکی از مسائل مورد بحث مقامات دو کشور خواهد بود.

عواملی تقویت کننده همکاری­‌های تهران - اسلام‌آباد

جمهوری اسلامی ایران و پاکستان دو کشور اسلامی که در چهار دهه گذشته با وجود کارشکنی­ های عربستان و ایالات متحده مواضع مشترکی در قبال مسائل بین المللی دارند. تصمیم ترامپ برای به رسمیت شناختن قدس شریف به عنوان پایتخت رژیم صهیونیستی، جنگ تجاری با چین، سیاست یک بام و دوهوای آمریکا در خصوص مسئله کره شمالی، تصمیم واشنگتن برای مشروعیت دادن به اشغالگری صهیونیست­ها بر بلندی‌های جولان از جمله مسائلی است که تهران و اسلام آباد در مورد آنها مواضع مشترکی اتخاذ کردند.

همچنین در بحث بحران یمن، با وجود کمک­های مالی عربستان به دولت پاکستان، اسلام آباد به درخواست ریاض برای حضور فرامرزی نیروهایش در یمن پاسخ مثبت نداد. از سویی دو کشور منافع مشترکی در زمینه تامین امنیت مرزها دارند. اگرچه مرزهای بلوچستان اولویت پاکستان نیست و منطقه کشمیر در راس نگرانی‌های امنیتی اسلام آباد قرار دارد اما همکاری­ ها می­ تواند به نتیجه مطلوب دو طرف منتهی شود.

علاوه براین مسائل، استقلال رای پاکستان در برابر آمریکا به عنوان تنها کشور اسلامی دارنده سلاح هسته ­ای و موقعیت جغرافیایی استراتژیک در راهبردهای آسیایی ایالات متحده، زمینه همسویی تهران و اسلام آباد را در تقویت مناسبات با چین و روسیه فراهم کرده است.

نتیجه‌گیری

با توجه به زمینه‌­های مورد گفتگو و عوامل مشترک میان جمهوری اسلامی ایران و پاکستان، سفر عمران خان به تهران اهمیت راهبردی برای دو طرف دارد. حل مسائل فی­مابین می‌­تواند ضمن کاستن از هزینه‌­های امنیتی و سیاسی به رونق اقتصادی دو کشور کمک کند. به ویژه آنکه در حال حاضر اولویت اصلی دولت روحانی و عمران خان، حل مشکل معیشت و تضمین رفاه مردم است.