به گزارش راهبرد معاصر؛ امام محمد باقر(ع)، ملقب به باقر العلوم در سال 57 هجری در شهر مدینه، دیده به جهان گشود. درباره روز ولادت آن حضرت بین تاریخ نویسان اختلاف نظر وجود دارد چنانچه برخی آن را اول ماه رجب و برخی سوم ماه صفر می دانند. پدرشان امام سجاد(ع) و مادرشان فاطمه دختر حسن بن علی بوده است. امام محمد باقر(ع) را بنیانگذار انقلاب فرهنگی و نهضت علمی شیعه و بلکه اسلام می شمارند چرا که ایشان زمینه خیزش های عظیم علمی و فکری تاثیرگذاری را آن هم در عصر اختناق فراهم کردند.
امام باقر(ع) در شرایط سخت و دشواری به تبلیغ احکام و مبانی اعتقادی اسلام می پرداخت، ولی نسبت به دوران زندگی دیگر ائمه(ع) وضعیت آرام تری داشت چرا که در آغاز امامت آن حضرت که با حکمرانی ولید بن عبدالملک مقارن بود، دستگاه خلافت بنی امیه در صدد کشورگشایی و گسترش قلمرو حکومت خود بود، از این رو جامعه اسلامی در داخل با فشارهای سیاسی کمتری همراه بود، امام باقر(ع) از این موقعیت نهایت استفاده را بردند و زیربنای یک جنبش عظیم علمی و فکری را پایه گذاری کردند؛ خیزش ها و فعالیت های علمی که بعد از ایشان در زمان امامت امام صادق(ع) به تکامل رسید.
باقرالعلوم(ع) با تلاشی جدّی و گسترده نهضتی بزرگ را در زمینه علم و پیشرفت های آن طراحی کرد. تا جایی که این جنبش‌های دامنه دار به بنیان گذاری و تأسیس یک دانشگاه بزرگ و برجسته اسلامی منجر شد که پویایی و عظمت آن در دوران امام صادق(ع)، به اوج خود رسید. امام با کج اندیشی ها و چالش های علمی و کج فهمی های اصول اسلامی با تکیه بر آیات قرآن مبارزه کرد و با تحکیم مبانی معارف و اصول ناب اسلامی تمام ابواب فقهی و اعتقادی را از دیدگاه قرآن بررسی و به پرورش دانشمندان و فرهیختگان عصر خود و جنبش بزرگ علمی اقدام کرد.
«موقعیت بارز علمی» از ویژگی‌های ممتاز امام باقر(ع) بود؛ حضرت در بین تمام دانشمندان آن زمان با اظهار گوشه هایی از علم لدنی خود، ضعف و حقارت علوم اکتسابی و بشری را آشکار ساختند و تمام دانشمندان را مجذوب قدرت علمی خود کردند تا جایی که بزرگ ترین دانشمندان، خود را در مقابل عظمت علمی امام باقر(ع) کوچک می دانستند . عبدالله بن عطاء از راویان مورد استناد آن عصر می گوید: «دانشمندان را از نظر علمی نزد هیچ کس کوچکتر از آنها نزد ابی جعفرعلیه السلام ندیدم.» بسیاری از عالمان و دانشمندان آن زمان در مقابل امام باقر(ع) حرفی برای گفتن نداشتند. چنانچه نقل شده است «حکم » از عالمان و دانشمندان برجسته و بزرگ آن زمان مانند کودکی دانش آموز نزد معلم خود بود.
شاید از همین روست که امام باقر(ع) را باقر العلوم یا شکافنده علوم نامیده اند و مورخین در توضیح این لقب نوشته اند:« محمد بن علی، باقر نامیده شد به خاطر اینکه او علم و دانش را شکافت و اصل و باطن علم را شناخت.» در« لسان العرب» نیز آمده است: آن حضرت را باقر مى خواندند چرا که علم را مى شکافت و به اصل آن پى مى برد و فروع علم را از آن استنباط مى کرد و دامنه علوم را مى شکافت و وسعت مى داد. «ابن حجر» نیز در صواعق مى نویسد: «او را باقر مى خواندند و این کلمه از«بقر الارض»اخذ شده است، یعنى آنکه زمین را مى شکافد و مکنونات آن را آشکار مى کند. زیرا او نیز گنجینه هاى نهانى معارف و حقایق احکام و حکمتها و لطایف را که جز از دید کوته نظران و ناپاکان پنهان نبود، آشکار مى کرد.»
هر چند امام باقر(ع) توسط هشام بن عبدالملک از مدینه به شام تبعید شد اما باز هم ایشان به جنبش های علمی خود و پاسخگویی به سوالات مردم جویای علم و معرفت پاسخ می داد و آنها را راهنمایی می کرد. چنانچه دانشمند مسیحی به دانش امام باقر(ع) اعتراف می کند و از یاران و مریدانش می خواهد تا زمانی که باقر العلوم در شام است در مورد هیچ حرفی از من سؤال نکنید چرا که او عالم ترین مردان است.
امام باقر(ع) مانند تمام ائمه معصومین از عظمت معنوی بالایی برخوردار بودند و این عظمت چنان خیره کننده بود که دانشمندان دیگر مذاهب را به تحسین وادار می کرد، از جمله ذهبی و صفدی از دانشمندان بنام اهل تسنن می نویسند: « امام باقر(ع) از کسانی است که بین علم، فقه، دیانت، وثاقت و متانت جمع کرده و برای خلافت اهلیت داشته است.»
هر چند در دوران امام باقر، حاکمان اموی به دلیل تعارضات داخلی از نهضت عظیم علمی آن حضرت غافل بودند، ولی این به معنای در امان بودن آن امام نیست؛ بلکه حجم وسیعی از روایات گویای اوضاع خشونت آمیز آن دوره، و ظلم و تجاوز حاکمان وقت نسبت به دین، مسلمانان و امام آنان است، به گونه ای که امام بارها تقیه می کرد اما سرانجام نیز بر سر تعارضات مبنایی با نظام خلافت ظالمانه، توسط هشام بن عبدالملک به شهادت رسید.