به گزارش راهبرد معاصر بررسی تجارت خارجی کشورمان نشان می دهد که در ۱۰ ماهه ابتدای امسال با وجود همه مشکلات و محدودیت‌ها تجارت خارجی کشور به رقمی بیش از ۸۰ میلیارد دلار رسیده است که حدود نیمی از این رقم صادرات غیرنفتی کشور را تشکیل می دهد.
صادرات کشورمان طی ۴۳ سال بعد از انقلاب به علت محدودیت های ناشی از تحریم ها با مشکلات زیادی مواجه بوده است اما با وجود این مشکلات صادرات کشور از حدود نیم میلیارد دلار سال ۱۳۵۷ به بیش از ۴۰ میلیارد دلار در ۱۰ ماهه ابتدای امسال رسیده و پیش بینی می‌شود که این رقم در انتهای امسال به بیش از ۴۵ میلیارد دلار افزایش یابد.
ثبت رکود ۴۵ میلیارد دلار در حالی امسال محقق می‌شود که اقتصاد و تجارت خارجی ایران در سنگین‌ترین سطح تحریمی قرار دارد و محدودیت های بانکی و تجاری زیادی پیش پای فعالان اقتصادی ایران قرار دارد.
البته با وجود سیر تحول صادرات ایران طی ۴۳ سال گذشته، این سوال مطرح است که ایران در حوزه تجارت خارجی واقعا از توسعه قابل قبول برخوردار بوده است؟ آیا با توجه به تاکیداتی که در سال های اخیر نسبت به فاصله گرفتن از درآمدهای نفتی و لزوم تکیه بر صادرات شده است ما توانسته‌ایم در بین کشورهای منطقه در زمینه تجارت خارجی حرفی برای گفتن داشته باشیم؟
در راستای بررسی ابعاد تجارت ایران قبل و بعد از انقلاب اسلامی، گفت‌وگویی با یحیی آل اسحاق، وزیر اسبق بازرگانی و رئیس اتاق مشترک ایران و عراق داشتیم که در ادامه می خوانید.
فارس: با توجه به لزوم کسب درآمد ارزی و رونق تولید یکی از موضوعات مهم برای هر کشوری موضوع تجارت خارجی است، در این رابطه وضعیت ما قبل و بعد از انقلاب چگونه بوده است آیا در 43 سال گذشته از نظر تجارت خارجی عملکرد قابل قبولی داشته ایم؟
آل اسحاق: اساسا موضوع تجارت و روابط اقتصادی در سطح جهان و تاثیر آن در رابطه با رشد و توسعه اقتصادی و یا عقب افتادگی اقتصادی، بحثی جدای از یک کشور یا چند کشور در سطح منطقه است. جایگاه این حوزه در اقتصاد جهانی بسیار والا و بعضا در بین مسائل مختلف در جایگاه اول و دوم رشد و توسعه کشورها است و شاخص هایی که امروز در رابطه با رنکینگ کشورهای پیشرفته، در حال توسعه و عقب افتاده مطرح می شود یکی از آن شاخص ها نسبت درآمد خدمات بازرگانی به تولید ناخالص داخلی آن کشورها است.
این نسبت در کشورهای توسعه یافته ۸۰ تا ۹۰ درصد در کشورهای در حال توسعه بین ۶۰ تا ۷۰ درصد و در کشورهای عقب افتاده حدود و یا کمتر از ۴۰ درصد است، بنابراین یکی از شاخص ها، موضوع تجارت است و نکته مهم و قابل توجه‌تر اینکه این موضوع به سرعت در مسیر تغییرات، تحولات تئوریک و تحولات نوآورانه قرار دارد و رابطه بین تجارت و آی تی و تجارت و اینترنت رابطه بین سیستم تجاری دنیا و سیستم اقتصادی را دگرگون کرده است و عدم توجه و به روز نبودن، آسیب های بسیار بزرگی به بخش تجارت وارد می کند.
بنابراین مساله اول امروز، مساله چگونگی تنظیم مهندسی روابط تجاری جهانی است یعنی جنگ‌های امروز اگر چه از ابزارهای مختلفی استفاده می‌کنند اما محور و هدف از جنگ‌ها عمدتا مسائل اقتصادی و به ویژه مسائل تجاری است. جنگ بین آمریکا و چین نیز جنگ سرزمین نیست بلکه جنگ تجاری است و جنگ های دیگری نیز که در حال وقوع است، بحث چگونگی شکل گیری هندسی جهانی است و براساس مبنا و جایگاه تجاری کشورهاست و این مبنای تجاری ابعاد مختلفی دارد که غفلت از این موضوع یعنی اینکه نظام جهانی روی چه محوری تنظیم امور می کند، عقب افتادگی عمده‌ای برای نظام حاکمیتی کشور بوجود می آورد.
* تجارت در ذهن تصمیم گیران به عنوان یک کار غیر مولد تعبیر شده است
فارس: شما تا اینجا بیشتر اهمیت موضوع تجارت خارجی را در جهان بیان داشتید، با توجه به اهمیت موضوع تجارت خارجی در اقتصاد، آیا ما به آن به درستی پرداخته ایم و به آن اهمیت داده ایم؟
آل اسحاق: مقدمه ای را بیان کردم و به نظرم برای بیان اهمیت موضوع تا همین حد کافی است، اما خلاصه این بحث این است که عدم توجه به موضوع روابط تجاری و اقتصادی در سطوح داخلی، منطقه ای و جهانی ما را از مسیر رشد و توسعه به عقب می اندازد و چالش های عظیمی را برای کشور ایجاد می کند که اثرات آن بر تمام حوزه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی نمایان می شود؛ اما متاسفانه این موضوع با این اهمیت در نظام جمهوری الاسلامی ایران در حاشیه است و در بعضی زمان‌ها، به عنوان عمل ضد ارزشی محسوب شده است یعنی کارهای تجارت و کارهای خدمات بازرگانی به عنوان کار غیرمولد در ذهن تصمیم گیران و تصمیم سازان بوده است.
یعنی تجارت خارجی در کشورهای پیشرفته که ۹۰ درصد از درآمدهایشان از آن است در ذهن بعضی‌ها در کشور ما به عنوان کاری غیرمولد مطرح بوده که البته هنوز هم این ذهنیت غیرمولد و غیر اقتصادی بودن وجود دارد و این در صورتی است که تجارت خارجی امری کاملا مولد، اقتصادی، درآمد زا است و بنابراین باید این رویکرد عوض شود.
* تولید بدون تجارت بی معناست
البته توجه به تجارت خارجی به معنای تضاد با تولید نیست اما بی‌توجهی به این مساله یکسری عقبه‌های سیاسی دارد و یک مقدار نیز در بعد از انقلاب مسائلی مطرح شد مبنی بر اینکه موضوع روابط تجاری یکی از عوامل بی‌عدالتی است و یکی از عوامل نارسایی کشور است و رابطه بین تولید و تجارت منفی است و این طور قلمداد شد که هر چقدر به موضوع تجارت و روابط اقتصادی داخلی و خارجی توجه کنیم مفهوم آن این است که به تولید توجه نکرده‌ایم. این در حالی است که اساسا این ذهنیت غلط است زیرا اصلا تولید بدون تجارت مفهوم پیدا نمی‌کند.
فارس: دیدگاه قبلی بیشتر مربوط به اوایل انقلاب بوده است، اما به مرور اصلاح شد، الان دیدگاه در رابطه با تجارت خارجی چگونه است؟
آل اسحاق: بله اصلاح شد، اما بسیار کند اصلاح شد، البته در یک مقطعی از زمان و در شرایط جنگ این اصلاح سرعت گرفت و در آن زمان همه منابع کشور به سمت رفع نیازهای جنگی هدایت شدند اما بعد از جنگ، تحت عنوان بازسازی و نوسازی که البته بسیار هم خوب بود، دیدگاه دوباره تغییر کرد و این طور مساله تجارت خارجی مطرح شد که در شرایط بازسازی و نوسازی اگر به سمت توسعه تجارت خارجی حرکت کنیم به منزله کم توجهی به تولید است در طوری که این دو کاملا مکمل و لازم و ملزوم یکدیگرند. ایجاد دوگانگی بین تولید و تجارت نه مبنای تجاری و علمی دارد و نه در جهان این دوگانگی وجود دارد.
فارس: آثار این دوگانگی در عمل چیست؟ و چه تاثیری بر روی تولید و تجارت دارد؟
آل اسحاق: آثار آن رویکردها و استراتژی‌هایی است که انتخاب می‌شود. در ۱۰ ماهه ابتدای امسال مجموع صادرات و واردات ما کمی بیش از ۸۰ میلیارد دلار شده است اما اگر واردات ما به فرض مثال ۳۵۰ میلیارد دلار و صادرات ما ۴۵۰ میلیارد دلار باشد و مجموع تجارت خارجی ما ۸۰۰ میلیارد دلار شود این بهتر است یا اینکه مجموع تجارت خارجی ۸۰ میلیارد دلار شود، قطعا رقم بیشتر بهتر است زیرا ۱۰ برابر شدن تجارت خارجی موجب ۱۰ برابر شدن اشتغال، تولید، قدرت رقابت و دانش می‌شود.
* فرصت صادرات 300 میلیارد دلاری به 15 کشور همسایه
در حال حاضر صادرات ما رقمی حدود ۴۰ میلیارد دلار است و این در حالی است که ما در منطقه‌ای با ۱۵ کشور همسایه قرار داریم که فقط روابط تجاری این کشورها ۱۲۰۰ میلیارد دلار است بنابراین ما می‌توانیم حداقل بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیارد دلار به این کشورها صادرات داشته باشیم.
* شرط به دست آوردن صادرات 300 میلیارد دلاری به کشورهای منطقه
فارس: از نظر شما به چه علت حجم روابط تجاری ما با کشورهای همسایه در این سطح هست؟
آل اسحاق: حداکثر صادرات ما به کشورهای همسایه حدود 30 میلیارد دلار است. این در حالی است که براساس استانداردها و متناسب با جمعیت باید یک درصد از تجارت جهانی سهم داشته باشیم که الان سهم ما فقط 3 دهم درصد از تجارت جهانی و دلیل آن هم رویکردمان به مساله تجارت است است.
تولید باید صادرات محور باشد، نه اینکه هر چه را خواستیم تولید کنیم، بنابراین اگر نگاه ما صادرات محور باشد حداقل در منطقه می‌توانیم صادرات 300 میلیادر دلاری را به دست آوریم، بنابراین اگر در منطقه ارتباطات تجاری را در حد ۳۰۰ میلیارد دلار ارتقا دهیم به همین اندازه نیز امنیت منطقه و خود را حفظ خواهیم کرد، مخصوصا اینکه ما هاب منطقه نیز هستیم و به ۱۵ کشور وصل هستیم و از نظر موقعیت ژئوپلیتکی می‌توانیم شمال را به جنوب و شرق را به غرب وصل کنیم و تامین نیازهای شمال و جنوب و شرق و غرب به مفهوم ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی و اقتصاد مقاومتی است و در شرایطی که تولید قابل رقابت باشد آن گاه حتی لازم نیست که با قاچاق نیز مقابله شود و کالاهای قاچاق خود به خود از بازار حذف می‌شود.
فارس: عضویت در سازمان همکاری شانگهای چگونه اهرم‌های قدرت ایران را تقویت می‌کند؟
آل اسحاق: ما به عضویتمان در سازمان همکاری های شانگهای افتخار می‌کنیم و در این رابطه نیز مانور بسیاری داده‌ایم، البته درست هم است زیرا به هرحال جمعیت کشورهای عضو در سازمان شانگهای حدودا ۴۰۰ میلیون نفر جمعیت دارند اما شرط حضور و بقای ما در شانگهای توافق و اجماع ۹ کشور عضو است، آیا با این شرایط در صورتی که ما از این کشورها وارد کننده باشیم و وارداتی از این کشورها نداشته باشیم امکان پذیر است؟ قطعا امکان‌پذیر نخواهد بود.
بنابراین دیپلماسی اقتصادی ما باید دیپلماسی اقتصادی توسعه یابنده باشد، نه محدود کننده، یعنی هنر وزارت امور خارجه ما باید چگونگی استفاده از ابزارهای سیاسی در جهت توسعه اقتصادی و بالعکس باشد، الان در دنیا کشورهایی در حوزه تجارت خارجی موفق هستند که سفرای آنها در کشورهای مختلف نسبت سیاسی و اقتصادی را همگن دارند. یعنی همانطور که روابط سیاسی را دنبال می‌کنند و دغدغه آن را دارند، دغدغه روابط اقتصادی را نیز دارند.
کشورهایی در جهان وجود دارند که تعداد رایزن های بازرگانی‌‌شان در کشورهای مختلف بیش از ۱۸۰ نفر است و این در حالی است که تعداد رایزن‌های بازرگانی ما بسیار محدود و در حال حاضر حدود ۶ نفر است .
فارس: آیا راهبرد تجاری ما در منطقه و جهان شکل گرفته است؟
آل اسحاق: نگاه و رویکرد و راهبرد استراتژی تجاری ما در منطقه و جهان هنوز چندان شکل نگرفته است و اگر بخواهیم بگویم که اهمیت این موضوع چقدر در کشور ما کم بوده است باید به قانون تجارت اشاره کنم زیرا این قانون با این همه ضریب اهمیت مربوط به سال ۱۳۳۳ است و با گذشت حدود ۷۰ سال، قانون تجارت هنوز اصلاح نشده است و این در شرایطی است که مسائل مربوط به تجارت گاها ماهانه و روزانه تغییر می‌کند، روابط تجاری الان متفاوت با روابط ۱۰ سال قبل است. الان تجارت دیگر در بازار و فروشگاه انجام نمی‌شود بلکه تاجر این کار را در منزل و از طریق سیستم‌های دیجیتالی انجام می‌دهد لذا با این تغییرات نیازمند دستورالعمل‌های جدید و قوانین جدید برای تجارتمان هستیم در حالی که بی‌توجهی به این مسائل نشان می‌دهد که این موضوع از حاشیه به متن نیامده است.
* ضرورت اصلاح قوانین گمرکی و کاهش زمان ترخیص کالا به حداقل ممکن
* فارس: امروز برای توسعه تجارت و با شرایط موجود چه باید کرد؟
آل اسحاق: توجه به امور زیربنایی بسیار مهم است، باید در بنادر سرمایه‌گذاری کنیم و توجه به حوزه حمل و نقل، بیمه، بانکها جزء اولویت‌های ذهنی ما شود. باید قوانین گمرکی ما اصلاح شود و زمان ترخیص کالا به حداقل ممکن برسد. در حال حاضر ترخیص کالا در گمرک ها در کشورهای در برخی از کشورها، در زمانی کمتر از ۲ ساعت انجام می شود و این در حالی است که برخی کالاهای ما ۴ سال در انبار گمرک‌ها می‌ماند و در آخر نیز می‌شنویم که مثلا فلان کالای وارداتی در انبارهای گمرک فاسد شده و از بین رفته است.
البته در ساختار جدید وزارت صمت ۲۴ حوزه شکل گرفته که وزیر باید به این ۲۴ حوزه نظارت داشته باشد در حالی از نظر دانش مدیریتی اگر یک مسئول حوزه نظارتش بیشتر از ۷ شعبه باشد، حوزه هشتم از دستش خارج می‌شود.
* لازمه تجارت تنظیم رویکرد و راهبرد است
فارس: شما تاکید بر دیدگاه غلط به تولید داشتید و معتقدید که این دیدگاه غلط موجب شده است ضررهایی به تجارت کشور وارد شود، امکان تغییر این دیدگاه چگونه وجود دارد؟
آل اسحاق: برای تجارت باید رویکرد و راهبرد داشته باشیم، برای اینکه راهبرد را درست و متناسب تنظیم کنیم باید موضوع تجارت خارجی را خوب بشناسیم و برای این موضوع نیز باید اصل حاکم بر روابط تجارت خارجی و عوامل و بازیگران تجارت خارجی را خوب بشناسیم و تا زمانی که این مساله را درست تبیین نکنیم نمی‌توانیم راهبرد و راه‌حل برای آن تبیین کنیم. قدم اول تشخص روابط حاکم براین مساله است و وقتی می‌گوییم تولید تصور یک عده این نباشد که تبدیل مواد اولیه به محصول نهایی به معنای تولید است بلکه تولید یعنی تمام زنجیره و نظامات تولید را با هم در نظر بگیرم ضمن اینکه بدانیم ۷۰ درصد جایگاه تجارت، تولید است در حالی در شرایط فعلی ما؛ حدود ۵۰ درصد از جایگاه تجارت تولید است. پس قدم اول اینکه باید موضوع تجارت را درست تعریف کنیم و تمام روابط و تاثیرگذاری و مولفه‌های آن را باید درست بشناسیم و جایگاهش را در نظام حکمرانی کشور نیز بدانیم.
قدم دوم یعنی بعد از اینکه این شناخت انجام شد متناسب با این شناخت و براساس روابط داخلی، روابط بین المللی، روابط سیاسی راهبرد تعیین کنیم و حتما استراتژی کشورهای مختلف و کشورهای متخاصم را بشناسیم. یعنی بدانیم برخورد آمریکا در حوزه جنگ تجاری با ما چیست و تا زمانی که نحوه برخورد آمریکا، اروپا و کشورهای حوزه خلیج فارس، چین و روسیه را نشناسیم کاری را در حوزه تجارت خارجی نمی توانیم انجام دهیم.
در حوزه تجارت داخلی نیز همین تقریبا همین شرایط حاکم است و باید اولویت ها مشخص شود که آیا اولویت تامین کالاهای اساسی و مواد غذایی است یا اولویت تامین مواد اولیه مورد نیاز صنعت است تا براساس آن راهبرد تجارت خارجی تبیین شود و مشخص شود که در این مسیر قانون اساسی، مجلس، قوانین و مقررات چه اجازه ای به من می دهند.
فارس: در سال های بعد از انقلاب رویکرد و راهبرد ما نسبت به مساله تجارت چگونه بوده است؟
آل اسحاق: الان در رابطه با اینکه نگاه به شرق خوب است یا نگاه به غرب بحث های زیادی می شود و به بحث روز تبدیل شده است، یک بخش از این نگاه به شرق یا غرب مربوط به حوزه تجارت است. با چین قرارداد 20 ساله می بندیم و البته این مهم است که در کدام حوزه‌ها این قرارداد منعقد می‌شود اگر اینها را نشناسیم نمی توانیم راهبرد تنظیم کنیم.
فارس: تا اینجا مسیری را در تجارت درست یا غلط طی کرده ایم، بعد از این چه باید کرد و در گام دوم انقلاب چگونه باید به اهدافمان در حوزه تجارت خارجی دست یابیم؟
آل اسحاق: توجه به سه نکته در این بخش لازم است، اول شناخت کامل و جامع از تجارت خارجی، دوم تبیین استراتژی بر مبنای واقعیت های داخلی و خارجی و نیازها و اهداف و سوم داشتن مدیرانی که این حرف ها را باور داشته باشند؛ در مجموع در مسیر توسعه تجارت خارجی یکی از عوامل بازدارنده سیاست زدگی اقتصاد ما است و تا زمانی که اقتصاد ما با شاخص های خودش اداره نشود نمی توان در این مسیر جهش را تجربه کرد.
* دشمن از هر حربه‌ای برای ضربه به انقلاب استفاده کرد/ اعتراف دشمن به ناتوانی در برابر ایران
فارس: ارزیابی شما از تجارت خارجی طی ۴۳ سال گذشته چیست؟
آل اسحاق: دشمن طی ۴۳ سال گذشته از هر حربه ای برای ضربه زدن به ایران استفاده کرده است. هر کاری که در حوزه های مختلف سیاسی، رسانه ای و سایبری بلد بودند بر علیه جمهوری اسلامی ایران انجام دادند تا ما نباشیم، اما نتوانستند و به عدم توانایی اشان نیز اعتراف کرده اند.
در حوزه تجارت خارجی نیز نتوانستند جلوی ما را بگیرند و با وجود تمام مشکلات و محدودیت‌ها و تحریم‌های سنگین، الان گردش مالی تجارت خارجی کشور ۸۰ میلیارد دلار است و ۴۰ میلیارد دلار صادرات داریم. بنابراین اگرچه نسبت به بعضی کشورها مانند ترکیه در این حوزه خوب عمل نکرده ایم اما سوال این است که که آیا این کشورها نیز با مشکلاتی مانند ما مواجه بوده‌اند؟
اگرچه این موفقیت ها در بخش های مختلف اقتصادی و تجاری آن چیزی نیست که ما می‌خواهیم اما بی انصافی است که بگوییم نسبت به گذشته پیشرفت چندانی نداشته ایم؛ در طول ۸ سال جنگ تحمیلی دشمن هزار میلیارد دلار به ما خسارت وارد کرد اما با وجود جبران تمام آن خسارت ها امروز در حوزه تجارت خارجی شاهد آن هستم که ۴۰ میلیارد دلار صادرات داریم و با کمی تغییر حتی می توانیم آن را به ۷۰ تا ۸۰ میلیارد دلار نیز ارتقا دهیم.
بنابراین در مجموع نباید از اقداماتی که در ۴۳ سال گذشته نسبت به قبل از انقلاب در حوزه تجارت خارجی اتفاق افتاده بود غافل بود، زیرا با وجود همه بحران‌ها و تهدیدها اکنون جایگاه تجارت خارجی ما نسبتا خوب است و اگر این بحران‌ها نباشد قطعا در این حوزه به صورت جهشی حرکت خواهیم کرد.