به گزارش راهبرد معاصر؛ در پاسخ به ادامه اقدامات خصمانه و اظهارات نامربوط دولت آمریکا، حسن روحانی بار دیگر تاکید کرد که اگر مشکلی در صادرات نفت ایران پیش آید، هیچ کشوری قادر به صادرات نفت از خلیج فارس نخواهد بود. چندی پیش نیز وقتی ترامپ مدعی شد فروش نفت ایران را به صفر می رساند، روحانی اظهار کرد: آمریکایی‌ها مدعی شده‌اند که می‌خواهند به طور کامل جلوی صادرات نفت ایران را بگیرند. آنها معنی این حرف را نمی‌فهمند، چرا که این اصلا معنی ندارد که نفت ایران صادر نشود و آن وقت نفت منطقه صادر شود. اگر شما توانستید، این کار را بکنید تا نتیجه‌اش را ببینید.1 به دنبال آن، مقامات نظامی آمریکا، از آمادگی برای باز نگه داشتن تنگه هرمز خبر دادند و فرماندهان نظامی ایران نیز با تاکید بر سهولت و در دسترس بودن انسداد این تنگه برای نیروهای نظامی کشور، به نیروهای خارجی در منطقه هشدار دادند و در پی آن مانور نظامی نیروی دریایی ارتش به منظور تمرین بستن تنگه هرمز برگزار شد و از مانور نیروهای سپاه در آینده نزدیک خبر داده شد.
با بالا گرفتن تنش ها، گمانه زنی هایی در محافل سیاسی و نظامی، مبنی بر امکان یا عدم امکان انسداد تنگه هرمز از طرف ایران شکل گرفت. عده ای ادعای ایران را بلوف دانستند و از دخالت نیروهای کشورهای بزرگ برای جلوگیری بسته شدن این شریان حیاتی اقتصاد جهان خبر دادند و برخی موقعیت ژئوپولیتیک و توان نظامی ایران را برای این هدف کافی دانستند.
فارغ از پیامدهای سیاسی و اقتصادی این اتفاق، به نظر می رسد نیروهای نظامی ایران با توجه به توان تجهیزاتی و لجستیکی و سلاح های میان برد و دور برد، توان جلوگیری از تردد کشتی ها از این آبراه استراتژیک را داشته باشند. نیروی دریایی ارتش و سپاه با برخورداری از انواع مین های دریایی، قایق های تندرو، ناوهای جنگی و موشک های میان برد و دوربرد که امکان هدف قرار دادن تنگه هرمز را از تمام خاک ایران مهیا می کند و زیردریایی های کوچک و قابلیت های دیگر، زمان کوتاهی برای تحقق این تهدید نیاز دارند و اگر چند کشتی در این منطقه غرق شوند، تنگه هرمز برای مدتی طولانی مسدود خواهد بود.
اما پرسش اینجا است که این میزان از حساسیت بر تنگه هرمز از کجا ریشه می گیرد و انسداد و توقف تردد کشتی ها از این منطقه، چه تاثیری بر اقتصاد بین الملل و بازارهای جهان خواهد گذاشت؟
موقعیت جغرافیایی تنگه هرمز
تنگه هرمز آبراهی خمیده ای شکل بین دو کشور ایران و عمان است که فلات ایران را از عربستان جدا می کند و خلیج فارس را به دریایی عمان و اقیانوس هند و آب های آزاد متصل می کند و در حدود 182 کیلومتر (110 مایل دریایی) طول دارد و عرض آن در نقاط مختلف از 33.6 تا 84 کیلومتر متغیر است. با این وجود، تمام این بخش ها قابلیت کشتیرانی ندارند، خصوصا اینکه با توجه به آبخور بالای کشتی های بزرگ، به عمق زیادی برای تردد نیاز است. به گفته کارشناسان دریایی از تمام پهنه این تنگه، تنها در حدود 6 کیلومتر قابلیت عبور کشتی های عظیم الجثه تجاری را دارد.2
کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان، قطر، امارات، بحرین و عمان در حاشیه خلیج فارس واقع شده اند و اصلی ترین راه دریایی این کشورها به آب های جهانی از تنگه هرمز می گذرد و هر محموله تجاری که بخواهد به این مناطق وارد و یا از آن ها صادر شود باید از تنگه هرمز عبور کند.
اما دسترسی کشورهای حاشیه خلیج فارس به آبهای آزاد چه اهمیتی دارد که تمام جهان بر آن تمرکز کرده اند و چرا تنگه هرمز را شریان حیاتی اقتصاد جهان می نامند؟ برای پاسخ به این پرسش لازم است چند مساله را بررسی کنیم؛ اهمیت دریا در نقل و انتقالات تجاری بین المللی، اهمیت نفت و جایگاه تنگه هرمز در اقتصاد بین الملل.
اهمیت دسترسی به آبهای آزاد در تجارت بین الملل
حمل و نقل دریایی در جابجایی كالا ها در تجارت بین المللی حدودا 90 درصد كل این تجارت را تشكیل می دهد و این میزان به لحاظ تناژی حدود شش میلیارد تن از انواع كالا است كه تقریبا یك سوم آن را كالاهای نفتی و یك سوم آن را كالاهای خشك و فله و بقیه را كالاهای غیر فله تشكیل می دهند. با توجه به احراز چنین درصدی از جابجایی كالا در تجارت جهانی، اهمیت تجارت و حمل و نقل دریایی بعنوان دو بخش جدا نشدنی قابل بررسی است.
بر اساس برآورد آنكتاد هزینه های باربری به كشور های در حال توسعه محصور شده در خشكی حدودا 16 درصد و برای سایر كشورهای در حال توسعه حدودا 11 درصد ارزش واردات آنها را تشكیل می دهد. چنین هزینه ای كه بر ورادات كالا به وسیله حمل و نقل تحمیل می شود فشار مضاعفی را بر تجار خواهد گذاشت و اثرات نامطلوبی را بر تجارت جهانی به همراه خواهد داشت.3
حمل و نقل دریایی با امکان جابجایی چندین هزار تن کالا در یک بارگیری کشتی، هزینه های جابجایی بار در نقاط مختلف جهان را به شدت کاهش می دهد و از نظر امنیت و میزان خسارات احتمالی در مقایسه با سایر روش های انتقال کالا، بسیار بهینه و به صرفه است.
با این اوصاف طبیعی است که همه کشورها به دنبال توسعه ناوگان دریایی و برخورداری از امکانات تجارت دریایی باشند و دسترسی به دریا و آبهای آزاد یک مزیت فوق ویژه محسوب شود.
در بخش حمل و نقل انرژی نیز، دریا سهم بزرگی را به خود اختصاص می دهد. براساس گزارش سال گذشته اداره اطلاعات انرژی آمریکا، 61 درصد از نفت خام و میعانات نفتی وگازی جهان از مسیرهای دریایی صادر شده اند. بر این اساس، از 97 میلیون بشکه نفت خام و فراورده های صادراتی در روز، 59 میلیون تن آن توسط کشتی ها جابجا شده است.
اهمیت تنگه هرمز به عنوان تنها راه اتصال کشورهای حاشیه خلیج فارس به آبهای آزاد، از همین رو است و سرنوشت اقتصاد این کشورها در گرو امکان تردد از این آبراه مهم است.
سهم نفت از اقتصاد بین الملل و جایگاه خاورمیانه
اگر زغال سنگ ماشین انقلاب صنعتی را به حرکت درآورد، نفت سوخت احتراق درونی را تامین کرد و توانست پای انسان را به آسمان نیز باز کند. سفر به کره ماه و اکتشافات فضایی، تولید محصولاتی متنوع برای زندگی بشر از مواد آرایشی و بهداشتی گرفته تا سی‌دی‌های ضبط اطلاعات، کلاه ایمنی موتورسیکلت تا قرص آسپیرین (مشتق شده از محصولات پتروشیمی)، کود شیمیایی و تراکتور برای افزایش رشد گیاهان و تولید ارزان‌تر غذا تا دیدن رنگ‌های متنوع و انواع محصولات حاصل از پلاستیک... همه و همه به‌واسطه اکتشاف و پالایش نفت میسر شده‌اند.
نفت، تاریخ و اقتصاد را دگرگون کرده است و در طی ۱۰۰ سال گذشته، عامل شوک‌های اقتصادی عظیم و حتی جنگ نیز بوده است. این حجم از محصولات مشتق شده از نفت، صنایع مختلف جهان را تا حد زیادی وابسته به این ماده ارزشمند کرده است و نقشی کلیدی در سیستم اقتصادی دنیا ایفا می‌کند.4
همچنین در اقتصاد جهان، دسترسی به انرژی، ارتباط تنگاتنگی با تولید ناخالص ملی کشورها دارد. تا جایی که حتی نوسانات قیمت انرژی بر میزان رشد اقتصادی کشورها اثرگذار است. از این رو مناطقی از جهان که تامین کننده انرژی هستند اهمیت استراتژیک فوق العاده ای می یابند.
به گزارش تلگراف، بروس کاسمن، تحلیلگر جی پی مورگان پیش از چالش های اخیر ایران و آمریکا گفته بود یک شوک منفی در بخش عرضه می‌تواند قیمت نفت را ۲۰ درصد دیگر بالا ببرد و این موجب کاهش نیم درصدی رشد اقتصاد جهانی خواهد شد. حال اگر این رشد قیمت به جای 20 درصد، به صد درصد برسد رشد اقتصادی بسیاری از کشورها منفی خواهد شد.8
در حال حاضر با وجود انرژی های تجدید پذیر و هسته ای، به علت سهولت دسترسی و قیمت تمام شده، مهمترین منبع انرژی جهان را نفت و فرآورده های آن تشکیل می دهد و کشورهای حاشیه خلیج فارس با برخورداری از 60 درصد از ذخایر اثبات شده نفت و 45 درصد گاز جهان، اصلی ترین منبع تامین انرژی محسوب می شوند که عمده صادرات این منطقه از تنگه هرمز عبور می کند. نمودار زیر سهم بالای کشورهای حاشیه خلیج فارس را در ذخایر نفتی جهان را نشان می دهد:
کشورهای نخست در ذخایر نفتی (میلیارد بشکه)
فراوانی توزیع ذخایر نفتی در سراسر جهان
علاوه بر این، سهولت استخراج نفت در کشورهای حاشیه خلیج فارس و قیمت تمام شده کمتر در مقایسه با سایر مناطق نفت خیز جهان، باعث شده تا تمایل به واردات نفت از این منطقه بیش از سایر کشورها باشد.
نوسان قیمت نفت چه تاثیری بر رشد اقتصادی جهان دارد؟
یک پژوهش علمی در خصوص تاثیرات نوسانات قیمت نفت بر رشد اقتصادی کشورها طی دهه های گذشته نشان داده که بر خلاف کشورهای صادر کننده که با رشد قیمت نفت، عمدتا رشد اقتصادی بالاتری را تجربه کرده اند، کشورهای وارد کننده نفت از جمله کانادا، فرانسه، ایتالیا، ژاپن و آمریکابا رشد قیمت نفت دچار کاهش رشد اقتصادی شده اند و اقتصادی ملی این کشورها و در نتیجه اقتصاد جهانی دچار رکود در برخی حوزه ها شده است.10
بنا بر این پژوهش، علاوه بر کار و سرمایه، انرژی به عنوان یکی از نهادههای تولید محسوب می شود و تولید تابعی از کار و سرمایه و انرژی است. افزایش این سه عامل باعث افزایش تولید میشود. از طرفی خود انرژی تابع قیمت حاملهای انرژی است که رابطه مصرف انرژی با قیمت این حاملها معکوس است.
در پژوهشی دیگر، کنوت، آنتوان و مورک در سال 1989 در کشور آمریکا نشان داند که رشد قیمت نفت باعث کاهش GDP این کشور می شود، در صورتی که کاهش قیمت نفت اثر مشخصی بر آن ندارد.11
اهمیت تنگه هرمز در اقتصاد جهان
تنگه هرمز یکی از هشت گذرگاه استراتژیک حمل و نقل دریایی نفت جهان است و 23 نفتکش هر روز از آن تردد دارند. در مجموع، روزانه ۵۸ میلیون بشکه نفت از طریق این هشت گذرگاه مبادله میشود که سهم تنگه هرمز از این میزان، ۱۷.۴ میلیون بشکه در نیمه اول سال ۲۰۱۸ میلادی بوده است. بدین ترتیب ۳۰ درصد نفت عبوری از گذرگاه‌های استراتژیک جهان از تنگه هرمز می‌گذرد. تنگه مالاکا از این حیث با عبور ۱۶ میلیون بشکه، در مقام دوم قرار دارد. دماغه امیدنیک، کانال سوئز، باب المندب، تنگه دانمارک، تنگه بسفر و کانال پاناما هم گذرگاه عبور ۲۴.۶ میلیون بشکه نفت در روز هستند.
مطابق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی در سال ۲۰۱۸ به طور متوسط روزانه ۹۹.۲ میلیون بشکه نفت عرضه میشود. بنابراین سهم نفت عبوری از تنگه هرمز از کل نفت تولید جهانی حدود ۱۷.۵ درصد است. این میزان نفت شامل محموله‌های ایران، عربستان سعودی، عراق، امارات عربی متحده و کویت است.5
همچنین بر اساس گزارش خبرگزاری الجزیره، سالانه 3.7 میلیارد فوت مکعب از گاز مایع قطر از طریق تنگه هرمز به جهان صادر میشود که30 درصد از مصرف جهانی است.
بر این اساس، بسته شدن تنگه هرمز به معنی کمبود 17.4 درصدی نفت و 30 درصدی گاز در جهان است. این در حالی است که برخی کشورهای منطقه مانند عربستان و امارات تلاش کرده اند با احداث خط لوله، سوخت صادراتی خود را از مسیرهای دیگری منتقل کنند.
افزون بر اینها، جمعیت 400 میلیونی خاورمیانه که عمدتا کشورهای مصرف کننده و تک محصولی هستند، بازار بزرگی ایجاد کرده و اقتصادهای بزرگ جهان برای بدست آوردن سهم بیشتری از آن رقابت می کنند که با انسداد تنگه هرمز خلل جدی در انتقال کالا به این منطقه ایجاد خواهد شد که هم بر اقتصاد کشورهای مبدا و هم بازار کشورهای مقصد تاثیر خود را خواهد گذاشت.
با این اوصاف به نظر می رسد توقف تردد نفتکش ها از تنگه هرمز، اقتصاد جهان را با چالش بزرگی مواجه خواهد کرد. پاتریک کلاوسون پژوهشگر مسائل خاورمیانه در موسسه راست گرای خاور نزدیک واشنگتن، طی نشست «گزینه‌های آمریکا در ایران» در کمیته نیروهای مسلح مجلس نمایندگان، درباره احتمال بستن تنگه هرمز ازسوی تهران گفته است با توجه به عبور سهم بزرگی از نفت مورد نياز جهان از اين شاهراه حياتي، اگر اين تنگه براي مدتي طولاني بسته شود، اقتصاد جهاني سقوط خواهد كرد .7
ولادیمیر رویانکوفسکی، تحلیلگر سرمایه گذاری موسسه گلوبال اف ایکس معتقد است اگر تنگه هرمز بسته شود، قانون عرضه و تقاضا، قیمت ها را به دو برابر و تا بشکه ای ۱۶۰ دلار می رساند و اگر این گذرگاه آبی یک یا دو ماه بسته بماند، امکان دارد تاجران نفتی نگران شوند و تمامی قراردادهای آتی موجود را خریداری کنند که قیمت ها را به بیش از بشکه ای ۲۵۰ دلار افزایش می دهد.9
همچنین یک کارشناس کویتی پیش‌بینی کرده است که در صورت عملی شدن تهدید ایران در بستن تنگه هرمز، قیمت نفت در بازارهای جهانی به ۳۰۰ دلار در هر بشکه می‌رسد.
آیا عربستان و امارات امکان دور زدن تنگه هرمز را دارند؟
عربستان طی سالیان اخیر برای رهایی از مخاطرات احتمالی بستن تنگه هرمز، خط لوله‌ای به دریای سرخ کشیده است که روزانه قادر است 4.8 میلیون بشکه نفت خام جابه‌جا کند. همچنین امارات نیز خط لوله‌ای را تا بندر فجیره در کرانه دریای عمان کشیده است که تنها قادر به حمل روزانه 1.5 میلیون بشکه نفت است. بر این است از مجموع 17.4 میلیون بشکه نفت خام صادراتی منطقه، در حال حاضر تنها برای 3/6 میلیون بشکه خط لوله وجود دارد که این میزان 35 درصد از کل جابه‌جایی نفت از تنگه هرمز را شامل میشود.6
بررسی های موسسه تحلیل آمارهای نفتی ورتکسا از دیتای منتشر شده توسط اداره اطلاعات انرژی آمریکا، از ناکامی این خطوط انتقال نفت و گاز جهت دور زدن تنگه هرمز حکایت می کند. لذا اهمیت تنگه هرمز همچنان پابرجا است.
بهره سخن
بسته شدن تنگه هرمز، از دو منظر بر اقتصاد کشورهای جهان تاثیر خواهد گذاشت. از یک سو با توقف عرضه 17 درصد از نفت خام و 30 درصد از گاز مورد نیاز جهان به افت شدید تولید منجر خواهد شد که بخشی از آن در نتیجه فقدان انرژی کافی و بخشی نیز در اثر ناتوانی از تهیه انرژی با قیمت های جدید خواهد بود.
طبیعتا به دنبال کاهش تولید، افزایش بیکاری و نارضایتی های اقتصادی و اجتماعی در کشورهای مصرف کننده نفت بالا خواهد رفت.
از سویی دیگر با عدم امکان انتقال کالا به خلیج فارس، بازار چند صد میلیونی این منطقه به روی صادر کنندگان مسدود می شود و امکان جایگزینی راه دیگری نیز وجود نخواهد داشت.
هر میزان هم که کشورهای مختلف جهان با امکانات نظامی بخواهند از بستن این تنگه ممانعت کنند، بنظر امری غیر ممکن است و غرق شدن چند کشتی، ماه ها این آبراه را مسدود خواهد کرد و آمریکا با علم به این واقعیت، بعید است در این مناقشه پیش تر برود. خصوصا اینکه انتخابات میان دوره ای در آمریکا نزدیک است و افزایش نارضایتی های داخلی در نتیجه افزایش قیمت سوخت، برای ترامپ گران تمام خواهد شد.
منابع:
1. ایسنا، کدخبر: 97041206431
2. تنگه استراتژیک هرمز در دریای پارس، روزبه پارساپور، نشریه مرکز مطالعات خلیج فارس، 280
3. بررسی رابطه تجارت بین الملل با حمل و نقل دریایی، يحيي توماج ، هشتمین کنفرانس بین المللی حسابداری و مدیریت و پنجمین کنفرانس کارآفرینی و نوآوری های باز،1396
4. دنیای اقتصاد، کدخبر: ۳۲۶۴۷۶۰
5. یورونیوز: انسداد تنگه هرمز؛ از حرف تا عمل
6. روزنامه فرهیختگان، شماره 2534
7. فارس، کدخبر: 8503190083
8. دنیای اقتصاد، کدخبر: ۳۴۱۱۱۳۰
9. فردا، کدخبر: 778037
10. اثر شوک‌های نفتی بر رشد اقتصادی کشورهای وارد‌کننده و صادر کننده نفت، کریم امامی، فصلنامه اقتصاد مالی، مقاله 2، شماره 16
11. اثر نوسانات قیمت نفت بر اقتصاد برخی کشورهای وارد کننده، حمید ابریشمی، مجله دانش و توسعه، شماره 22