به گزارش راهبرد معاصر؛ در بحبوحه بالا گرفتن تنش ها میان جمهوری اسلامی ایران و آمریکا، خبر فعال شدن مکانیزم ماشه برجام از سوی تروئیکای اروپایی، موج روانی جدیدی در سپهر سیاسی داخلی و خارجی به راه انداخته که شایسته توجه عمیق تر است. فعال شدن مکانیزم ماشه برجام در واقع به معنی ارجاع پرونده هسته ای ایران به شورای امنیت و بازگشت وضعیت تحریم ها به دوره پیشا برجام است. خبر فعال شدن مکانیزم ماشه کمتر از 10 روز پس از اعلام گام نهایی ایران در کاهش تعهدات برجامی منتشر شده است. هجمه روانی این خبر چنان سنگین بود که حتی رسانه های اروپایی نظیر یویونیوز هم چنین تیتر زدند: «بریتانیا، فرانسه و آلمان مکانیزم ماشه برجام را فعال کردند». اما پرس و جو های تحلیلگران راهبرد معاصر از متخصصین سیاسی و حقوقی مشخص کرد که موضوع، با آن چه رسانه ها نوشته اند متفاوت است.
برخلاف آن چه رسانه ها پوشش داده اند، اقدامی که تروئیکای اروپایی انجام داده نه مکانیزم ماشه بلکه کلید زدن فرایند حل اختلاف برجام است. جالب آن که این سازوکار را ایران پس از خروج ایالات متحده فعال کرد و پس از طی کامل روند پیش بینی شده در آن، در 8 می 2019، اجرای بخشی از تعهدات برجامی خود را متوقف کرد و در پنج گام این مسیر را ادامه داد. در واقع آن چه که امروز تروئیکای اروپایی به آن دست زده، ساز و کاری است که ایران بیش از 1 سال پیش به سراغش رفته بود. اگر نگاهی دقیق تر به بیانیه تروئیکای اروپایی و مسئولین قاره سبز بیندازیم، متوجه می شویم که در هیچ کجا، سخنی از مکانیزم ماشه به میان نیامده؛ مکانیزم ماشه برجام بحثی است که رسانه ها مطرح کرده اند.
سازوکار حل اختلاف برجام بدین شرح است که اگر یکی از طرف های امضا کننده مدعی شود طرف دیگری تعهدات خود را عملی نمی کند، درخواست تشکیل کمیسیون مشترک برجام را می دهد. اکنون تروئیکای اروپایی دعوا را وارد این فاز کرده اند. حتی در صورتی که تروئیکا در نتیجه مذاکرات این کمیسیون به توافق نرسند، دعوا به شورای امنیت ارجاع داده نخواهد شد، مگر اینکه تحولات سیاسی به گونهای دیگر پیش رفته و سه دولت اروپایی طور دیگری عمل نمایند.
در مکانیزم ماشه اما بحث ارجاع به شورای امنیت و اسنپ بک (بازگشت تحریم ها به حالت قبل از 2015) مطرح است. موضوعی که حداقل فعلا برای اروپایی ها چندان مطلوب نیست. برخلاف ترامپ، مسئولین اروپایی تا حد زیادی خواهان حفظ توافق هسته ای هستند هرچند که تحت فشار کاخ سفید، چندان آزادی عمل ندارند.
اگر اروپایی ها مکانیزم ماشه را فعال کند، در واقع تیر خلاص را به برجام زده. این در حالیست که مسئولین عالی اروپایی، برجام را توافقی مهم می دانند و بعید است بخواهند به این زودی از آن دل بکنند. ژوزب بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، هفته پیش گفته بود: «برجام امروز بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد زیرا تنها در آن است که می می توانیم با روس ها و چینی ها بنشینیم و صحبت کنید آن هم بر اساس بستری چندجانبه و در مورد بسیاری از خطرهایی که با آن مواجهیم. این توافق یکی از مهم ترین ابزارها در عدم اشاعه و امنیت منطقه ای است». حال سوال اینجاست که اروپا به همین راحتی از خیر برجام می گذرد؟
مورد دیگری هم که باید به آن توجه کرد، تدوام نظارت های شدید آژانس بر فعالیت های هسته ای ایران است. در واقع طی اعلام برداشتن گام نهایی کاهش تعهدات برجامی، تاکید شد که نظارت بازرسان آژانس ادامه خواهد یافت. این یک قوت قلب برای اروپایی هاست زیرا با اتکا بر آن می توانند از ماهیت صلحآمیز برنامه هسته ای ایران اطمینان پیدا کنند. ایران هم نشان داده که فعلا به دنبال نقض شدید حدود توافق شده در برجام نیست. به عنوان مثال با این که آژانس در گزارش های اخیر خود تائید کرده که ایران طبق اعلام گام های کاهش تعهداتش، سقف میزان آب سنگین را رد کرده اما این میزان اندک بوده. در واقع جمهوری اسلامی ایران در این حوزه با غربی ها بازی می کند. از یک سو حد تعیین شده را نقض کرده تا نشان دهد که می تواند محدودیت را کنار بگذارد و از سوی دیگر خیلی فراتر نرفته تا هنوز راه برای امتیاز گیری باز بماند. در چنین بستری اگر اروپایی ها بخواهند ماشه را بکشند، ایران با شدت محدودیت ها را نقض خواهد کرد و اجازه ورود بازرسان آژانس را هم نخواهد داد؛ موضوعی که بعید است خوشایند اروپا باشد.
سخن از فعال شدن مکانیزم ماشه برجام از سوی مقامات اروپایی با واقعیت تطابق ندارد. در هیچ یک از بیانیه های رسمی سیاسی اروپایی حرفی از مکانیزم ماشه نبوده و نیست؛ بحث اصلی تروئیکا، فعال سازی سازوکار حل اختلاف در چهارچوب برجام است. موضوعی که تازگی ندارد و ایران حدود 2 سال قبل به آن دست زده. اما رسانه های خودی و غیر خودی به اشتباه و احتمالا تحت تاثیر تمایلات ضد برجامی (از سوی داخلی ها) و ضد ایرانی (از سوی غربی ها) این برداشت غلط را ترویج دادند که مکانیزم ماشه فعال شده است. بنظر می رسد که برجام حداقل فعلا برای اروپایی ها آنقدر اهمیت دارد که نخواهند ماشه را روی سرش بچکاند.