فعال سازی مکانیزم ماشه؛ راهبرد جدید واشنگتن در قبال ایران

به گزارش راهبرد معاصر؛ پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷، یکی از راهبرد‌های مهم و اساسی ایالات متحده آمریکا در قبال ایران، تحریم‌های تسلیحاتی بوده است. پس از تسخیر لانه جاسوسی به دست دانشجویان پیرو خط امام (ره)، دولت کارتر مجموعه‌ای از تحریم‌های گوناگون علیه ایران انقلابی وضع کرد که یکی از محور‌های اصلی آن تحریم فروش تسلیحات از سوی شرکت‌های آمریکایی به ایران بود. در طی ۴۰ سال گذشته با تشدید اختلافات و واگرایی میان واشنگتن – تهران، باعث شد تا مجموعه‌ای دیگر از تحریم‌ها در حوزه‌های مختلف به طور خاص حوزه نظامی و تسلیحاتی علیه ایران وضع شوند، اما بیشتر این تحریم‌ها یکجانبه و فاقد جنبه بین المللی بودند.

با ارسال پرونده ایران به شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی (۲۰۰۳) و متعاقب آن شورای امنیت، شاهد تصویب قطعنامه ۱۶۹۶ با اجماع اعضای شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران بودیم. بر اساس بند ۵ این قطعنامه، هر گونه حمل و نقل اقلام مرتبط با توسعه برنامه موشکی ایران منع شده و این قطعنامه خواستار نظارت جدی دولت‌ها در این‌باره شد. در سال ۲۰۰۶ م اعضای شورای امنیت قطعنامه ۱۷۴۷ را تصویب کردند و در بند ۶ این قطعنامه فروش هر گونه سلاح سنگین و یا کمک به خرید آن اعم از بالگرد، هواپیما، تانک و یا ناو‌های سنگین نظامی ممنوع شد. به این ترتیب ایران رسما وارد یک دوره تحریم تسلیحاتی شد.

قعطنامه ۱۸۰۳ به عنوان سند بعدی شورای امنیت سازمان ملل متحد که در سال ۲۰۰۸ صادر شد، دامنه اقلام دو منظوره که صادرات آن‌ها را به ایران منع می‌کرد گسترده‌تر و تحریم‌های مالی گسترده‌تری را علیه نهاد‌های دست‌اندرکار توسعه برنامه موشکی ایران وضع کرد. اما شدیدترین تحریم‌های بین المللی در حوزه برنامه‌های تسلیحاتی ایران، قطعنامه ۱۹۲۹ می‌باشد که در سال ۲۰۱۰ تصویب شد. در این قطعنامه تمام کشور‌ها موظف شدند نه تنها از فروش هر گونه سلاح سنگین به ایران خودداری کرده بلکه از حمل و نقل آن‌ها توسط خود و اتباعشان نیز جلوگیری کنند. علاوه بر این هر گونه خدمات پشتیبانی فنی، مالی و مشاوره‌ای به برنامه‌های تسلیحاتی ایران نیز منع شد. با این قطعنامه عملا تمام برنامه تسلیحاتی و نظامی ایران در دنیا غیر قانونی اعلام شد.

تعارض نگاه راهبردی تهران - واشنگتن
در جریان مذاکرات مقامات دیپلماتیک ایران با گروه پنج به علاوه یک برای تکمیل برجام، تهران با حمایت مسکو و پکن تأکید کرد که بایستی به محض اجرای توافق، تحریم‌های تسلیحاتی برداشته شوند. اما ایالات متحده فشار‌های خود را برای تداوم تحریم‌ها علیه ایران افزایش داد و در نتیجه، تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران برای مدت ۵ سال به اجرا در آمد. بر این مبنا در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد از تمام کشور‌های جهان خواسته شده که محدودیت‌های تسلیحاتی زیر را در ارتباط با ایران به مدت پنج سال رعایت کنند:
الف) تأمین، فروش و انتقال مستقیم یا غیرمستقیم هرگونه تانک جنگی، خودرو‌های رزمی زرهی، سامانه‌های توپخانه‌ای سنگین، هواپیما‌های رزمی، بالگرد‌های تهاجمی، ناو‌های جنگی، موشک‌ها و یا سامانه‌های موشکی، مطابق با اهداف فهرست تسلیحات متعارف سازمان ملل.

ب) ارائه آموزش فنی، منابع یا خدمات مالی، پیشنهادات، دیگر خدمات و کمک‌های مرتبط با تامین، فروش، انتقال، تولید، حفظ و نگهداری و یا استفاده از تسلیحات و مواد مرتبط توصیف شده در این بند فرعی، به ایران توسط اتباع این کشور‌ها و یا از داخل یا از طریق قلمرو‌های تحت حاکمیت‌شان

پایان تحریم تسلیحاتی علیه ایران در اکتبر سال ۲۰۲۰ تبدیل به مهم‌ترین دغدغه اصلی دستگاه سیاست خارجی آمریکا شده و موضوع تمدید این تحریم‌ها به کشمکش اصلی ایران و آمریکا در عرصه بین‌المللی تبدیل می‌شود. زمانی که سایت وزارت خارجه آمریکا قسمت مربوط به ایران را باز می‌کنید، یک شمارشگر زمانی را می‌بینید که تاریخ آن مربوط به اکتبر سال ۲۰۲۰ است. این شمارشگر پایان تحریم تسلیحاتی ایران را بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد نشان می‌دهد. زیر این شمارشگر ادعا شده که پایان این تحریم می‌تواند یک رقابت تسلیحاتی تمام‌عیار را به راه اندازد که باید با قدرت تمام از آن جلوگیری شود. در این مسیر، مایک پمپئو در چندین دوره زمانی بر تمدید تحریم تسلیحاتی علیه ایران تاکید کرده است.

مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا ۲۶ مهر ۱۳۹۸ نسبت به پایان یافتن مدت تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران در سال ۲۰۲۰ ابراز نگرانی کرد و در صفحه توئیتر خود نوشت: «به‌دلیل توافق هسته‌ای ناقص ایران، تحریم تسلیحاتی سازمان ملل در مورد ایران سال آینده پایان می‌یابد. [پس از آن]کشور‌هایی مانند روسیه و چین می‌توانند به ایران تسلیحات پیشرفته بفروشند. رژیم ایران نیز آزاد خواهد بود تا سلاح‌های پیشرفته به هرکسی بفروشند. این مسئله رقابت تسلیحاتی جدیدی را در خاورمیانه آغاز می‌کند.» مایک پمپئو در توئیت دیگری افزوده است: «اگر اکنون از رفتار ایران نگران هستید، تصور کنید که ایران با موشک‌ها، پهپادها، تانک‌ها و جنگنده‌های پیشرفته چه خواهد کرد. شورای امنیت باید تحریم تسلیحاتی را تمدید کند.»

پس از پرتاب موفقیت آمیز ماهواره نور به فضا توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بار دیگر مایک پمپئو در ادامه مواضع گستاخانه‌ی خود بر تمدید تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران تاکید کرد و تاثیر آن بر گسترش مسابقه تسلیحاتی هشدار داد. اما این اظهارات بلافاصله با واکنش مقامات روس همراه شد. در این راستا سرگئی ریابکوف معاون وزیر امور خارجه روسیه در گفت‌وگویی با خبرگزاری اینترفکس روسیه اعلام کرد که تحریم تسلیحاتی سازمان ملل علیه ایران سال آینده منقضی می‌شوند و تمدیدی در کار نخواهد بود. همچنین میخائیل اولیانوف نماینده روسیه در وین در صفحه توئیتش نوشت: «رقابت تسلیحاتی معمولا یک‌جانبه نیست. [این امر]یک تلاش جمعی است، یا در سطح قدرت‌های بزرگ یا در سطح منطقه است. خطر رقابت تسلیحاتی را به سختی می‌توان با تحریم تسلیحاتی علیه یک کشور از بین برد. این امر مستلزم تلاش‌های جمعی از طریق مذاکرات است»

طرح اتهام آغاز یک مسابقه تسلیحاتی علیه ایران در حالی از سوی آمریکایی‌ها وارد می‌شود که واشنگتن بزرگ‌ترین فروشنده تسلیحات به رژیم‌های عربی منطقه است. آمریکا در اکثر کشور‌های منطقه پایگاه نظامی دارد و بر اساس توافقی که میان آمریکا و برخی از کشور‌های منطقه شده، واشنگتن باید از امنیت آن‌ها محافظت کند، با این وجود کشور‌های عربی منطقه در خرید سلاح از آمریکا حریصانه رفتار می‌کنند و میلیارد‌ها دلار از پول نفت مردم خود را صرف خرید تسلیحات نظامی می‌کنند که حتی اجازه استفاده از آن‌ها را ندارند! آمریکا خود به خوبی می‌داند که ایران نیاز‌های تسلیحاتی خود را در داخل تولید می‌کند و تشنه خرید تسلیحات نظامی نیست.

گزارش ۲۶ آوریل نیویورک تایمز
روزنامه نیویورک تایمز در گزارشی به قلم دیوید سنگر از طرح دو مرحله‌ای مایک پمپئو برای تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران و بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت خبر داد. بر اساس این گزارش، دولت امریکا به دنبال تصویب قطعنامه‌ای در شورای امنیت سازمان ملل است که کشور‌ها را از صدور تسلیحات متعارف به ایران پس از انقضای تحریم تسلیحاتی در ماه اکتبر منع کند. با این حال، هرگونه تلاش برای تجدید تحریم تسلیحاتی قطعا با مخالفت علنی یا غیرعلنی روسیه و چین مواجه می‌شود. روس‌ها پیشتر به مقامات امریکایی و اروپایی گفته اند که آن‌ها مایل به از سر گیری فروش تسلیحات متعارف به ایران هستند. از سوی دیگر، پمپئو وزیر خارجه آمریکا با طرحی موافقت کرده است که از سوی بسیاری از متحدان اروپایی واشنگتن با مخالفت مواجه خواهد شد. براساس این طرح، امریکا ادعا می‌کند که به صورت قانونی و حقوقی همچنان یکی از کشور‌های حاضر در توافق هسته‌ای است. البته هدف از این طرح، تنها کلید زدن مکانیزم ماشه و بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران است. براین اساس، اگر تحریم تسلیحاتی تمدید نشود، امریکا از «حق» خود براساس ادعای حقوقی اش مبنی بر عضو برجام استفاده می‌کند. امریکا با تکیه بر مفاد حقوقی تهیه شده توسط وکلای مشغول در وزارت خارجه آمریکا، استدلال منفی سایر اعضای برجام را به چالش می‌کشد و می‌گوید ترامپ تمامی حقوقش برای بازگرداندن تحریم‌ها را پس از خروج یکجانبه از توافق واگذار نکرده است.

نتیجه گیری
واقعیت این است که آمریکا نمی‌تواند به صدور یک قطعنامه جدید از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد امید چندانی داشته باشد. روسیه و چین به صورت جدی هرگونه قطعنامه‌ای در خصوص بازگشت تحریم‌های تسلیحاتی فراتر از کانال ۲۲۳۱ را وتو خواهند کرد. به این ترتیب دو راه در مقابل آمریکایی‌ها قرار دارد:

الف) فعال سازی مکانیزم ماشه از سوی خود آمریکا: بر این اساس با وجود این که آمریکا از توافق هسته‌ای خارج شده است، اما به عنوان بانیان اولیه این توافق می‌تواند از شورای امنیت بخواهد تا تحریم‌ها بازگردند. این مسیر اگر چه در مسئله بازگشت و تمدید تحریم‌های تسلیحاتی اختیار و استقلال بیشتری به آمریکا می‌دهد، اما مهم‌ترین مانع در این مسئله وتوی این قطعنامه از سوی چین و روسیه می‌باشد که از همان اول خواهان لغو و خاتمه بخشی از تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران بودند، زیرا که از این طریق می‌توانند تسلیحات پیشرفته‌ی خود را به این کشور صادر کنند.

ب) فعال کردن مکانیسم ماشه از طریق کشور‌های اروپایی: این مسیر ظرفیت قانونی لازم برای بازگشت تحریم‌ها از طریق کمیسیون مشترک برجام را دارد. بعد از برداشته شدن گام پنجم توسط ایران و ملغی اعلام شدن تمام محدودیت‌های فنی برنامه هسته‌ای ایران بر طبق برجام کشور‌های اروپایی درخواست فعال شدن مکانیسم حل اختلاف را ارائه کرده‌اند. اما به دلیل تاثیرات گسترده امنیتی و راهبردی فروپاشی برجام برای کشور‌های اروپایی، از عملی کردن این تهدید خودداری کردند.

در مجموع با توجه به این واقعیت که قطعنامه‌های فصل هفتم شورای امنیت می‌بایست با توافق و یا حداقل عدم مخالفت اعضای دائم به تصویب برسد لذا هر چند ممکن است کشور‌های اروپایی با ایالات متحده در این امر همگام شوند، اما به نظر نمی‌رسد که دولت‌های روسیه و چین که به ویژه اخیراً در قضیه جنگ تجاری و همچنین مسئله شیوع کرونا، میان دولت‌های چین و آمریکا اختلاف نظر‌های شدیدی وجود دارد، با تصویب این قطعنامه موافقت نمایند؛ بنابراین ایالات متحده با اعمال فشار‌های تبلیغاتی تلاش می‌کند بهانه‌ای پیدا کنند تا ایران را از نظر بین المللی در لیست تحریم تسلیحاتی قرار دهد.