به گزارش راهبرد معاصر؛ موضوع واگذاری سهام عدالت به مردم از موضوعات داغ این روزهاست، طرح سهام عدالت پیش از این در سال 85 اجرایی شده بود، این طرح البته اهداف بالاتری داشت که به مرور زمان دستخوش تغییراتی شد، به نظر می رسد آزادسازی این سهام انحراف از اصول اولیه آن باشد، در یادداشت به چالش های اساسی آزادسازی سهام عدالت خواهیم پرداخت و در ادامه با اشاره به اصول اولیه این طرح پیشنهادات سیاستی را مورد بررسی قرار خواهیم داد. اما یک نکته نگران کننده در این رابطه این است که با آزادسازی سهام عدالت درصد بالایی از مردم تمایل به این دارند تا سهام های خود را هر چه زودتر نقد کنند، همین باعث خواهد شد تا 35 شرکت بزرگ بورسی با ارزش تقریبی 80 درصد سرمایه این بازار با مخاطره روبرو شود.
پیش زمینه؛ ایده سهام عدالت چه بود؟
سهام عدالت نوعی یارانه است که طبق نظر دولت نهم، از طریق شرکت‌های تعاونی عدالت استانی به مشمولان آن واگذار میشود. دولت، هدف از عرضه سهام عدالت را گسترش سهم بخش تعاون در اقتصاد ایران اعلام کرده‌است. بنا بر طرح «سهام عدالت»، بخشی از سهام شرکت‌های دولتی معین، به قشرهای کم‌درآمدتر اعطا میشد.
اهداف دولت در این میان عبارت بودند از؛
به وسیله سهام عدالت با انتقال يک شرکت دولتي به زيرمجموعه سازمان خصوصي سازي تحت عنوان شرکت کارگزاري سهام عدالت و تصويب اساسنامه جديد براي شرکت مذکور جهت عهده دار شدن وظيفه تبديل سهام دولتي و متعلق به دولت مشمول واگذاري به يک سبد همگن میشد.
ایده اولیه سهام عدالت البته حاوی یک ایده حکمرانی جدید بود که در آن به وسیله بخش تعاونی و مشارکت مردم دارایی های دولتی مدیریت میشد. بدین ترتیب شرکت های تعاونی عدالت شهرستانی در کلیه شهرستان‌های کشور به تعداد ۳۳۷ شرکت و شرکت سرمایه‌گذاری استانی در هر استان متشکل از شرکت های تعاونی در کلیه استان‌های کشور درمجموع به تعداد ۳۰ شرکت سرمایه‌گذاری، تأسیس شد. آیین‌نامه اجرایی افزایش ثروت خانوارهای ایرانی از طریق گسترش سهم بخش تعاون براساس توزیع سهام عدالت در تاریخ ۹ بهمن ۸۴ و پس از اصلاح متن اولیه که خود در ۲۳ آبان ۸۴ مصوب هیئت‌وزیران شده بود، به تصویب این هیئت رسید.
ارزش کل سهام ۴۹ شرکت حاضر در سهام عدالت، امروز به ۳۷۰ هزار میلیارد تومان رسیده که اگر ارزش روز این شرکت‌ها را به ارزش روز شرکت‌ها در مقطع واگذاری تقسیم کنیم، به صورت میانگین ۱۳.۹ برابر شده است.
در نمودار ذیل میتوان شرکت های بورسی عرضه شده در پورتفوی سهام عدالت را مشاهده کنید؛
تعاونی یا بازار سرمایه؟
ایده اصلی سهام عدالت بر این پایه بود که مردم به واسطه ایجاد تعاونی های سهام عدالت در دارایی های ملی سهیم شده و از این جهت بر آنها نظارت میکردند، در واقع یک ایده جمع گرایانه در این میان بود تا این سهام ها را از دام سفته بازی توسط تک تک افراد نجات دهد. ولی با عدم کارکردبخشی مناسب به این تعاونی ها و نداشتن اختیارات مناسب باعث شد تا این ایده کمرنگ شود. اگرچه همین مورد هم قابلیت تغییر به صندوق های سرمایه گذاری استانی نیز دارد.
درآمد عجیب دولت از سهام عدالت
قرار بر این بود که از محل سود سهام عدالت اعطایی به مردم طی 10 سال مالکیت این سهام به مردم داده شود ولی در انتهای دوره ما به التفاوتی میانی سود و ارزش سهام وجود داشت که دولت از مردم خواست تا در صورت تمایل و پرداخت مبلغ 450 هزار تومان این سهام را بخرند ولی به خاطر اینکه سهام عدالت برای مردم بیشتر به آن سودهای چند ده هزار تومانی شناخته میشد رغبتی به این موضوع وجود نداشت فلذا دولت این مابه التفاوت را برای خود کرد.
خطر حرکت گله ای بزرگ و ریزش بورس با آزادسازی سهام عدالت
با آزادسازی سهام عدالت مردم تمایل دارند تا هر چه زودتر به مبلغ حدود 11 میلیون تومانی این پول دسترسی پیدا کنند تا اینکه آن را به تعاونی های شهرستانی بسپارند، اگرچه با عرضه ها و آزادسازی سهام عدالت در روزهای پیش رو عمق بازار سرمایه افزایش یافته و بحران پذیری آن کاهش خواهد یافت ولی ورود موج سفته بازانه عده ای قادر است بحرانهای مقطعی بزرگی را پدید بیاورد. افزایش تعداد افراد دارای سهام در بازاز سرمایه یک تیغ دولبه است، از طرفی از حرکات گله ای و بی منطق بزرگ جلوگیری میکند و از طرف دیگر با دسترسی بیشتر مردم به دارایی های خود در سهام عدالت باعث خروج بزرگ تقدینگی از این بازار و ریزش آن خواهد شد که این مسئله تبعات زیادی در کوتاه مدت دارد. در واقع سهام 35 شرکت بزرگ از 600 شرکت بورسی که 80 درصد ارزش این بازار را شامل میشوند با ایجاد صف های فروش با مشکلات بزرگی روبرو خواهند شد.
البته آزادسازی سهام عدالت احتمالاً اینگونه خواهد بود که ظرف شش ماه آینده بتواند تا ۲۰ درصد سهام خود را بفروشد و این به خاطر حفظ ارزش سهام عدالت است و از طرفی، بازار باید کشش داشته باشد
مخاطره اختلال برای هسته معاملات بازار سهام با آزادسازی سهام عدالت
هسته معاملات بورس با وجود 11 میلیون سهامدار که 4 میلیون نفر آن فعال هستند هر روز با مشکل روبرو میشود، با افزوده شدن دهها میلیون نفر به این بازار توانایی این هسته برای پاسخگویی را با سوالات زیادی همراه خواهد کرد.
سهام عدالت و جهش تولید
آنچه مهم است این است که سرمایه تنها عامل تولید نیست، نیروی کار، فناوری و سایر عوامل نیز در تولید موثر هستند، در صورتی که دولت مایل به تقویت تولید باشد بایستی برنامه های موثرتری در سهامداری مردم را به اجرا بگذارد، یکی از این برنامه هاESOP یا Employee Stock Ownership Program است، ایده اصلی این سیاست سهیم کردن کارگران در سود خالص کارخانه‌های صنعتی و تولیدی است . بر اساس این اصل، کارگران و کارفرمایان به وسیله سندیکاهای خود، و بر پایه قراردادهای جمعی کارگران، بدون دخالت دولت در سود خالص واحدهای صنعتی شریک میشوند.
لزوم حرکت به سمت منطق سهامدار عامل به جای آزادسازی سهام عدالت
بورس یک سازوکار بسیار شکننده و شوک پذیر است، این درست نیست که دولت با افراطی تمام به سمت بازار سرمایه پیش برود، در واقع ایده اساسی برای پایدار کردن سهام این است که سهام یا منطقه ای شود و یا به صورت سهامدار عامل به مردم تخصیص داده شود. در این ایده سهامدار یا بستگانش علاوه بر دارا بودن سهم در سرمایه بنگاه در آن بنگاه کار نیز خواهد کرد، البته نمیتوان این ایده را به صورت گسترده ای به اجرا گذاشت ولی حداقل در رابطه با طیف متنوعی از بنگاه های که این روزها با کمبود سرمایه مواجهند موثر خواهد بود.