به گزارش راهبرد معاصر؛ در روز هیجدهم اردیبهشت سال ٩٧ دونالد ترامپ، رئیس جمهوری آمریکا، به طور رسمی اعلام کرد که کشورش از توافقنامه برجام (توافقنامه ای که ایران و ۶ قدرت جهان برای دستیابی به آن از نوامبر ٢٠١٣ تا آوریل ٢٠١۵ میلادی به مدت ٢٠ ماه مشغول مذاکره و انعقاد آن بودند) خارج خواهد شد. متعاقب آن، اروپایی ها ضمن اعلام ماندن در برجام، خواهان ماندن ایران نیز در توافقنامه شدند و براین اساس سه کشور اروپایی انگلیس فرانسه و آلمان به عنوان اعضای برجام، پیشنهاد ایجاد یک مکانیسم مالی به نام اینستکس (INSTEX) را به منظور همکاری با شرکت های تجاری اروپایی و آسیایی برای ادامه تجارت با ایران و دور زدن تحریم های آمریکا، به طرف ایرانی دادند.
با توجه به اینکه قریب به یک سال و نیم از راه اندازی سازوکارمالی اینستکس می گذرد، این مقاله باهدف بررسی روند اجرایی اینستکس از زمان شکل گیری تاکنون، به ماهیت این سیستم و نحوه کارکرد آن اشاره و در ادامه به ناکارایی این سازوکار و نیز اهداف پنهان اروپا در این خصوص، می پردازد.
ماهیت سازوکارمالی اینستکس
با خروج ایالات متحده آمریکا از توافقنامه برجام، این کشور تحریم هایی که به موجب برجام متوقف شده بودند را از سر گرفت. بازگشت تحریم های پیش از برجام علیه ایران، موجب گردید که دستگاه دیپلماسی ایران، شخص دکتر ظریف وزیر امور خارجه، خطاب به اتحادیه اروپا و سایر اعضای باقی مانده برجام اعلام نماید که بدون تأمین نیازهای ایران و درواقع عواید اقتصادی که برجام برای ایران دارد، امکان تداوم وضعیت (حفظ برجام) وجود ندارد.
مسئله ای که موجب شد اتحادیه اروپا، پیشنهاد ایجاد کانال ویژه ارتباط مالی، تحت عنوان سازوکارمالی اروپا را به ایران در صورت ماندن ایران در توافقنامه برجام، ارائه دهد.
بدین ترتیب اینستکس که مخفف عبارت Instrument in Support of Trade Exchanges به معنای ابزار پشتیبانی مبادلات تجاری یا همان سازوکار حمایت از مبادلات تجاری با ایران، ژانویه ۲۰۱۹ (بهمن‌ماه ۱۳۹۷) از سوی فرانسه، آلمان و انگلیس برای تسهیل تجارت غیر دلاری با تهران ایجاد شد و به غیر از این سه کشور که سهامداران اصلی و مؤسسان سازوکارمالی اینستکس هستند، در هشتم آذرماه ۹۸، شش کشور اروپایی شامل بلژیک، دانمارک، سوئد، فنلاند، نروژ و هلند در راستای حمایت از تلاش‌های اروپا برای حفظ برجام به آن پیوستند.
در خصوص ماهیت اینستکس گفته‌شده که این سازوکارمالی، بانک محسوب نمی شود، بلکه یک شرکت تسویه مالی است. به‌عبارت‌دیگر، اینستکس موسسه ای است که این اجازه را می دهد که بدون انجام مراودات مالی بین ایران و اتحادیه اروپا تجارت همچنان صورت گیرد. طبق این سازوکار یک شرکت ایرانی کالایی به اروپا صادر می کند و در قبال آن اعتباری به دست می آورد که خود او یا یک واردکننده ایرانی می تواند از آن برای واردات کالا از اروپا به ایران استفاده کند؛ بدون اینکه پولی بین طرفین مبادله شود. در مقابل، همین سازوکار برای صادرکنندگان و واردکنندگان اروپایی نیز می تواند مورداستفاده قرار گیرد.
درنتیجه اعلام گردیده که طبق این سازوکار، ایران نفت یا کالاهای صادراتی خود را به کشور‌های اروپایی می دهد و به جای آنکه پولی دریافت کند، در مقابل از اروپایی ها اقلام موردنیاز خود را دریافت می کند. به عنوان مثال ایران در این ساختار می تواند به اسپانیا کالایی را بفروشد و پول مربوط به آن را لازم برای پرداخت به یک شرکت آلمانی را که به ایران کالا یا خدمات داده است، تأمین کند و پول از طریق خاک اروپا بین دو شرکت مبادله شود و اینستکس وظیفه تسویه حساب بین ایران و اسپانیا و آلمان که با یکدیگر تجارت نموده‌اند، به عهده خواهد داشت.
روند اجرایی نامطلوب اینستکس
بااینکه وزارت خارجه آلمان روز سه‌شنبه دوازدهم فروردین ۱۳۹۹ از انجام اولین مبادله تجاری موفقیت آمیز اروپا با ایران از طریق سازوکارمالی اینستکس خبر داد و با انتشار بیانیه ای اعلام کرد: «فرانسه، آلمان و بریتانیا تائید می کنند که اینستکس اولین مبادله خود با ایران را با موفقیت انجام داده و صادرات کالاهای پزشکی از اروپا به ایران را میسر کرده است.»
بااین حال وزارت خارجه ایران معتقد است که معاملات تجاری از طریق اینستکس در حال حاضر برای ایران قانع کننده نیست. غلامرضا انصاری معاون دیپلماسی اقتصادی وزیر خارجه ایران در این خصوص گفته است: «هرچند طرف های اروپایی همکاری دارند، اما نوع و تعداد کالاها محدود است و امیدواریم در آینده این مجموعه خودش در بخش تمام کالاها، امکان تجارت میان دو کشور را فراهم کند.»
ازآنجا که هدف از ایجاد اینستکس از سوی اروپایی‌ها، فراهم آوردن امکان برخورداری ایران از مزایای اقتصادی توافقنامه برجام بود، اما به‌رغم گسترش اعضای اینستکس و وعده‌های مکرر طرف اروپایی، این سازوکار تاکنون راه به جایی نبرده است جز یک مبادله که ایران از یک شرکت آلمانی محصولات دارویی خریداری و در فروردین ۹۹ تحت عنوان کالای حقوق بشری برای مقابله با اپیدمی کرونا، توانست وارد کشور خود نماید.
بنابراین آنچه مشخص است در این دو سال خروج آمریکا از برجام و گذر قریب به یک سال و نیم از راه اندازی اینستکس، مبادله ای که این سازوکارمالی بتواند، فشار اقتصادی ناشی از تحریم های آمریکا علیه ایران را رفع نماید و تعهدات اروپا را نسبت به ایران در خصوص بهره مندی از عواید اقتصادی برجام عملی نماید، تاکنون رخ نداده است.
استفاده از سازوکار اینستکس تنها در چارچوب کالاهایی مصرفی و به صورت قطره چکانی انجام شده و می شود و نوع کالاهای مبادله شده میان ایران و اروپا در این سازوکارمالی نیز نشان دهنده مصرفی بودن آن کالاها آن هم مربوط و محدود به مقابله با اپیدمی کرونا بوده است که حکایت از روند اجرایی نامطلوب این سازوکار دارد.
علل ناکارآمدی اینستکس
اهداف اعلامی اینستکس از سوی اروپایی ها این حس امیدواری کاذب را ایجاد کرده بود که سازوکارمالی مزبور قرار است مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم ها را حل کند. بااین حال، باگذشت یک سال و نیم از شروع به کار اینستکس و تنها یک مبادله تجاری کوچک از طریق کانال مالی، برای صادرات تجهیزات پزشکی به ایران انجام شده است.
لذااین سازوکارمالی نتوانسته است حداقلِ تعهدات اروپایی ها برای تسهیل تجارت با ایران به منظور دفع پیامدهای تحریم های آمریکا را محقق نماید، براین اساس می توان گفت که تولید امید کاذب برای ایران، مهم ترین وجه بارز این سازوکارمالی بوده است.
اروپایی ها در توجیه ناکارآمدی اینستکس در انجام تعهداتشان در تأمین و تضمین منافع برجامی ایران، ادعا می کنند که به سبب خصوصی بودن شرکت هایشان و نیز به دلیل سیاست فشار حداکثری آمریکا و ترس شرکت های اروپایی از تحریم شدن توسط آمریکا، تاکنون نتوانسته اند با ایران مراوده تجاری مؤثری را داشته باشند.
با مقایسه نتایج این سازوکارمالی اینستکس در عمل، با آنچه توسط اروپایی ها در کاغذ وعده داده شده بود و ایران نیز انتظار آن را داشت، کاملاً واضح است که این مکانیسم با اهدافی که برای آن تعریف شده بود، فاصله بسیاری طولانی دارد.
درواقع اینستکس بااینکه چیزی به رویه تجاری تهاتر کالا (مبادله کالا با کالا) در زمان های دور شبیه است، شباهت کمی به سازوکارهای تراکنش مالی بانکی امروزی که از طریق آن خطوط اعتبار ایجاد و جابجایی پول صورت می گیرد، داشته، بااین حال نیز فی نفسه ناکارآمد بوده است.
وقت کشی هدفمند اروپایی ها
عدم همکاری واقعی و مؤثر دولت های اروپایی، دلیل اصلی نارضایتی ایران از سازوکارمالی اینستکس است. گرچه تمایل نداشتن برخی شرکت های بزرگ اروپایی برای مبادله با ایران به این دلیل آنکه میزان مبادلات این شرکت ها با ایران نسبت به مبادلات آن‌ها با شرکت ها آمریکایی بسیار ناچیز است، براین اساس شرکت های اروپایی تمایل ندارند ریسک تجارت با ایران را بپذیرند، موضوعی که کاملا موجه و قابل پذیرش است.
نکته اینجاست که شرکت های کوچک و متوسط زیادی در اروپا وجود دارند که علاقه مند تجارت با ایران هستند که البته در آمریکا نیز فعالیتی ندارند که بیم تحریم شدن توسط این کشور را داشته باشند، چنانچه به اذعان کارشناسان بالای ۹۰ درصد اقتصاد آلمان بر پایه فعالیت شرکت های کوچک و متوسط است و یا اینکه در بلغارستان ۹۹ درصد اقتصاد مرتبط با شرکت های کوچک و متوسط است.
بنابراین اگر اروپایی ها واقعاً به دنبال ایجاد یک مسیر پولی و بانکی و مبادله کالایی مناسب هستند، می توانستند از شرکت های کوچک و متوسط کشورهایشان که تعدادشان زیاد است و علاقه مند به تجارت با ایران نیز هستند، در سازوکارمالی مزبور استفاده کنند، براین اساس می توان گفت که اروپایی ها توانایی و ظرفیت تأمین و تضمین منافع برجامی ایران را دارند، اما تمایل و اراده و همکاری واقعی و مؤثری برای انجام این کار ندارند.
واقعیت امر این است که اروپا به وسیله ابزار اینستکس، تاکتیک مدیریت وضع موجود و وقت کشی هدفمند را دنبال می کند، به عبارتی دیگر بررسی رفتار اروپایی ها پس از دو سال خروج آمریکا از برجام و گذشت یک سال و نیم از راه اندازی کانال مالی مزبور، این گزاره را به ذهن متبادر می کند که حفظ وضع موجود، علت وقت کشی هدفمند اروپایی ها بوده است و ادامه وضع موجود یعنی عدم بهره مندی ایران از عواید اقتصادی حضور در برجام و درعین حال عدم خروج تهران از این توافقنامه، مطلوب ترین گزینه اروپایی ها در دو سال اخیر است.