به گزارش راهبرد معاصر؛ محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران روز 21 بهمن در سفری دو روزه وارد بیروت، پایتخت لبنان شد و با مقامها و شخصیتهای این کشور دیدار و گفتگو کرد. این دومین سفر ظریف به لبنان طی دو سال اخیر است. در این نوشتار علل اهمیت این سفر و پیامدهای آن بررسی می‌شود.
لبنان کشوری مهم در غرب آسیا است که این اهمیت ناشی از ژئوپلیتیک این کشور و بازیگری حزب‌الله در منطقه است. به لحاظ ژئوپلیتیک، لبنان هم مرز با سوریه و سرزمین های اشغالی است. در عین حال، به لحاظ سیاسی نیز دو قدرت منطقه ای در خاورمیانه یعنی جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی در لبنان نفوذ پررنگی دارند. علاوه بر این، حزب الله که مهمترین عضو محور مقاومت به رهبری ایران است، در لبنان حضور دارد. با توجه به این شرایط، سفر محمدجواد ظریف به لبنان فی نفسه سفر مهمی است، اما بر اهمیت سفر اخیر به دلایل سیاسی و نظامی افزوده شده است.
1. اهمیت سیاسی سفر ظریف به لبنان
مهمترین دلایل اهمیت سیاسی سفر اخیر محمدجواد ظریف به لبنان عبارتند از:
1-1. سفر مقامهای سیاسی و نظامی آمریکا به بیروت
سفر ظریف به لبنان از لحاظ زمانی اهمیت دارد. این سفر پس از سفر دی ماه دیوید هیل، معاون وزیر خارجه آمریکا و سفر بهمن ماه ژنرال جوزف وتل، فرمانده ستاد مرکزی ارتش آمریکا در خاورمیانه انجام شده است. وتل از دسامبر 2017 تا ژانویه 2019 یعنی طی 13 ماه 4 بار به لبنان سفر کرده بود. دو مقام سیاسی و نظامی آمریکایی در گفتگو با مقامهای لبنانی تلاش زیادی انجام داده بودند تا حمایت این کشور را علیه جمهوری اسلامی ایران به دست آورند، اما مشارکت نکردن لبنان در نشست ورشو نشان میدهد در تعقیب این هدف موفق نبودهاند. در همین حال، این دو مقام آمریکایی تلاش کرده بودند در فرآیند تشکیل کابینه جدید لبنان مداخله کرده و از سهم حزب‌الله در کابینه جدید بکاهند اما 10 روز پس از سفر وتل، کابینه جدید لبنان تشکیل شد و سهم حزب‌الله حتی افزایش نیز یافت و وزارتخانههای کلیدی دفاع، خارجه و دارایی در اختیار متحدان حزب‌الله قرار گرفت. سفر وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران به لبنان گویای این است که وزن تهران در ساختار قدرت بیروت به مراتب بیشتر از وزن واشنگتن است.
2-1. تشکیل کابینه جدید لبنان
سفر ظریف به لبنان، دو هفته پس از تشکیل کابینه جدید این کشور انجام شد. سعد حریری، نخست وزیر لبنان ماه مه 2018 مامور به تشکیل کابینه جدید این کشور شد، اما فرآیند تشکیل کابینه جدید به علت اختلافهای داخلی 9 ماه به طول انجامید و در نهایت در آخرین روز ژانویه 2019 کابینه جدید لبنان تشکیل شد. از آنجایی که حزب‌الله مهمترین متحد ایران در خاورمیانه است و سهم زیادی نیز در ساختار قدرت لبنان دارد، میتوان گفت جمهوری اسلامی ایران در تشکیل کابینه جدید لبنان، نقش و نفوذ داشته است.
نکته مهم این است که سفر محمدجواد ظریف به لبنان، نخستین سفر وزیر خارجه یک کشور به بیروت پس از تشکیل کابینه جدید این کشور است. آخرین سفر محمدجواد ظریف به لبنان نیز حدود دو سال پیش بود، زمانی که میشل عون به عنوان رئیس جمهوری جدید و سعد الحریری نیز به عنوان نخست وزیر جدید لبنان برگزیده شده بودند و ظریف اولین وزیر خارجهای بود که با عون و حریری دیدار کرده بود. این موضوع ضمن اینکه گویای اهمیت تحولات داخلی لبنان برای جمهوری اسلامی ایران است، بیانگر تمایل جمهوری اسلامی ایران برای تقویت همکاری و روابط با دولت لبنان است. وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران در این سفر با سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان، میشل عون، رئیس جمهوری، نبیه بری، رئیس پارلمان، جبران باسیل، وزیر خارجه و سعد حریری، نخست وزیر لبنان دیدار و گفتگو کرد. در واقع، ظریف در سفر اخیر به لبنان به مقامهای این کشور به خصوص طی دیدار با سعد حریری، به وی این پیام را منتقل کرد که جمهوری اسلامی ایران از روابط حسنه با بیروت استقبال میکند و خواهان تقویت روابط دوجانبه نیز می‌باشد.
3-1. نشست ورشو
یکی دیگر از دلایل سفر محمدجواد ظریف به لبنان این است که این سفر تنها سه روز پیش از برگزاری نشست ورشو در لهستان انجام شد. نشست ورشو روزهای 13 و 14 فوریه برگزار خواهد شد که ایران نیز یکی از محورهای اصلی این نشست است. آمریکا که نشست ورشو را برگزار میکند، تلاش زیادی انجام داد تا بر شمار کشورهای شرکتکننده در این نشست بیفزاید. با این حال، علاوه بر اینکه اغلب کشورهای اروپایی و اتحادیه اروپا اعلام کردهاند در نشست ورشو شرکت نمیکنند، کشور لبنان نیز از شرکت در این نشست خودداری کرد. سفر ظریف به بیروت از این دیدگاه نیز قابل ارزیابی است که از یک سو، ایران از شرکت نکردن لبنان در نشست ورشو استقبال و به نوعی تقدیر کرده که این موضوع در دیدار ظریف با جبران باسیل نیز اعلام شد و از سوی دیگر اگر برخی مقامهای لبنانی تردیدهای اندکی در خصوص شرکت در نشست ورشو داشتهاند نیز با این سفر این تردیدهای اندک هم برطرف شده و در واقع این پیام منتقل شد که شرکت نکردن در چنین نشستهایی منافع دولت لبنان را بیشتر تأمین میکند.
4-1. رقابت ایران و عربستان در لبنان
لبنان یکی از عرصههای جغرافیایی است که دو قدرت منطقه‌ای یعنی ایران و عربستان سعودی برای نفوذ در آن تلاش میکنند. عربستان سعودی از جریان 14 مارس به رهبری سعد حریری و جمهوری اسلامی ایران نیز از جریان 8 مارس که نزدیک به حزب‌الله است، حمایت میکند. نکته مهم، اما این است که در حالی که عربستان سعودی به لبنان نگاه فرادستی و فردوستی دارد، ایران به دنبال تعامل با لبنان است و روابط فرادستی و فرودستی با این کشور ندارد. عربستان نوامبر 2017 سعد حریری، نخست وزیر لبنان را به ریاض فراخوانده بود و رفتار غیردیپلماتیک و تحقیرآمیزی با وی داشته است. جمهوری اسلامی ایران این اقدام را محکوم کرده و همواره بر لزوم احترام متقابل با دولت لبنان (گرچه نخست وزیر لبنان از میان اهل سنت انتخاب می‌شود و عمدتا به لحاظ سیاسی نیز همسو با ایران نیست) تأکید میکند.
سفر اخیر ظریف به لبنان که پس از تشکیل کابینه جدید این کشور نیز انجام شد به این معنا است که ایران نفوذ به مراتب بیشتری از عربستان در ساختار قدرت بیروت دارد زیرا از یک سو ائتلاف مقاومت که نزدیک به ایران است در انتخابات پارلمانی ماه مه 2018 با کسب 68 کرسی پیروزی قاطعی به دست آورده بود و از سوی دیگر وزن ائتلاف مقاومت نیز در کابینه جدید لبنان افزایش یافته است. با توجه به این شرایط، عربستان سعودی در واکنش به سفر محمدجواد ظریف اعلام کرد که «نزار العولا»، مشاور درباره سعودی روز سه شنبه به لبنان سفر میکند. در واقع، ریاض در تلاش است تا عرصه را در لبنان بیش از آنچه که اکنون است به جمهوری اسلامی ایران و متحدانش واگذار نکند. این در حالی است که سعد حریری و سعودیها که متحد هم هستند، در خصوص اوضاع سیاسی داخلی لبنان اختلاف نظر دارند. روزنامه قطری العربی الجدید در این خصوص نوشت سعد حریری معتقد است که اکنون زمان مناسبی برای تقابل با حزب‌الله نیست اما سعودیها معتقدند مقابله با حزب‌الله ضرورت دارد.
5-1. موضوع سوریه
یکی از محورهای مهم در جریان دیدار وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران با مقامهای لبنانی، موضوع سوریه بود. لبنان از جمله کشورهایی است که از بحران سوریه به واسطه همجواری با این کشور تأثیر پذیرفته که انتقال ناامنی از سوریه به لبنان در برهههایی از زمان و همچنین حضور آوارگان سوری در جغرافیای لبنان از جمله این تأثیرات است. محمدجواد ظریف در این سفر ضمن اینکه بر لزوم دستیابی به یک راه حل سیاسی برای بحران سوریه تأکید کرد، خواستار فراهم شدن بازگشت آوارگان سوری از لبنان به کشورشان نیز شده است، موضوعی که مقامهای لبنانی به خصوص جبران باسیل، وزیر خارجه نیز خواستار آن شده است.
2. اهمیت نظامی سفر ظریف به لبنان
یکی از دلایل اهمیت سفر اخیر وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران به لبنان، بعد نظامی آن است. سید حسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان در سخنرانی که به مناسبت چهل سالگی انقلاب اسلامی انجام داد، پیشنهاد کرد که حریم هوایی لبنان با کمک نظامی و پدافندی ارتش ایران ایمن شود. محمدجواد ظریف نیز در سفر اخیر به بیروت بر آمادگی ایران در این خصوص تأکید کرد و گفت منتظر پاسخ بیروت است. با توجه به اینکه حملههای نظامی رژیم صهیونیستی علیه لبنان افزایش یافته و قطعنامه 1701 شورای امنیت که بر احترام به حاکمیت لبنان تأکید دارد، مکرراً توسط رژیم صهیونیستی نقض شده است، پیشنهاد محمدجواد ظریف مبنی بر آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای ارائه تسلیحات نظامی به لبنان، حائز اهمیت است. این پیشنهاد به منزله این است که جمهوری اسلامی ایران تمایل دارد علاوه بر حزب‌الله لبنان با ارتش این کشور نیز روابط نزدیکی داشته باشد، موضوعی که به نظر می‌رسد تحقق آن در عمل بعید باشد. از یک سو، دولت لبنان پیش از این در سال 1393 مخالفت خود را با کمک نظامی ایران به ارتش لبنان اعلام کرده بود، در حالی که لبنان کمک 3 میلیارد دلاری عربستان را برای خرید نظامی از فرانسه پذیرفته بود. از سوی دیگر، رقبای داخلی حزب‌الله لبنان و همچنین قدرتهای خارجی به خصوص آمریکا و عربستان سعودی تمایل ندارند سلاحهای ارتش لبنان با مشارکت و کمک دولتهایی نظیر ایران و روسیه تأمین شود. قدرتهای خارجی، کمکهای نظامی ایران و روسیه را به لبنان به معنای اهرمی برای توسعه نفوذ در لبنان میدانند و از سوی دیگر، کمکهای نظامی ایران به لبنان را تهدیدی برای رژیم صهیونیستی میدانند. بنابراین، اگرچه سیدحسن نصرالله پیشنهاد تجهیز ارتش لبنان با موشکها و سلاحهای ایران را مطرح و ظریف نیز در این خصوص اعلام آمادگی کرد، اما دست کم در زمان کنونی تحقق این پیشنهاد، بعید به نظر می‌رسد.
3. اهمیت اقتصادی سفر ظریف به لبنان
در سفر اخیر محمدجواد ظریف به لبنان، یک هیئت تجاری 30 نفره از جمله رئیس و دیگر مسئولان اتاق بازرگانی ایران، وی را همراهی کرده است. این موضوع گویای این است که جمهوری اسلامی ایران خواستار افزایش تعامل اقتصادی با لبنان است. سعد حریری و کابینه وی با چالش اقتصادی زیادی مواجه هستند زیرا بدهی لبنان اکنون حدود 150 درصد تولید ناخالص داخلی برآورد شده است. حریری نیز دولت جدید لبنان را «دولت سرمایهگذاری» نامیده است. حجم روابط تجاری ایران و لبنان در سال 1395 حدود 107 میلیون دلار بود که دو کشور سعی در افزایش آن به 200 میلیون دلار داشتهاند. با توجه به نیاز دولت لبنان برای جذب سرمایهگذاری خارجی و توانمندی شرکتهای ایرانی برای سرمایهگذاری در لبنان، امکان تقویت روابط تجاری دو کشور وجود دارد، موضوعی که ظریف نیز در دیدار با نبیه بری بر آن تأکید کرد.
نتیجهگیری
سفر محمدجواد ظریف به لبنان، دومین سفر وی طی دو سال اخیر است. سفر اخیر که پس از سفر مقامهای سیاسی و نظامی آمریکا به بیروت و همچنین پس از تشکیل کابینه جدید لبنان انجام شد، بیش از هر چیز گویای تمایل ایران برای تقویت تعامل با لبنان و همچنین حفظ دولت این کشور در اردوگاه تهران در رقابت با آمریکا و حتی عربستان سعودی است. در همین حال، دیدار محمدجواد ظریف با سیدحسن نصرالله حتی پیش از دیدار وی با میشل عون، نبیه بری، جبران باسیل و سعد حریری بیانگر این است که جمهوری اسلامی ایران بر تقویت موقعیت حزب‌الله لبنان به خصوص در سطح منطقه غرب آسیا تأکید دارد.