پیامدهای ایجاد دالان زنگزور بر ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی

به گزارش راهبرد معاصر؛ موضوعات مهمی چون برگزاری رزمایش ترکیه و جمهوری آذربایجان بلافصله بعد از رزمایش ایران و مبحث احتمال ایجاد دالان زنگزور با اصرار ترکیه و نقش اسرائیل در این موضوع از جمله مباحث سیاسی مهم روز است که راهبرد معاصر طی یک گفت‌و‌گویی تفصیلی با سیامک کاکایی که کارشناس مسائل ترکیه تلاش کرده است به این مسائل بپردازد.

راهبرد معاصر: اهداف و نقش ترکیه و آذربایجان از برگزاری رزمایش بلافاصله پس از رزمایش ایران چیست؟

مسأله برگزاری مانور یا رزمایش های نظامی بین ترکیه و آذربایجان، موضوع جدیدی نیست و دو کشور در سالهای گذشته به ترتیب و با اهداف مشخص اقدام به برگزاری رزمایش های متعددی کردند و ترکیه بسیار پیگیرانه مسأله رزمایش ها را دنبال کرده است. به عنوان نمونه می‌توان به مانورهای سالهای ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ و سپس در ۲۰۲۰ بین ترکیه و جمهوری آذربایجان اشاره کرد. در سال ۲۰۲۰ مانور و رزمایش نظامی ترکیه و جمهوری آذربایجان شکل و شمایل دیگری به خودش گرفته بود.

این رزمایش در نشست هشتم شورای عالی استراتژیک دو کشور در فوریه ۲۰۲۰ مطرح شد و سپس یک رزمایش در آگوست ۲۰۲۰ در نخجوان برگزار شد و پس از آن روابط بین جمهوری آذربایجان و ترکیه از منظر نظامی گسترش پیدا کرد.

ترکیه در زمینه‌های مختلف تجهیزات قابل توجهی اعم از تجهیزات جنگی الکترونیک و پهبادها و موشک و بمب های خوشه‌ایی و غیره به جمهوری آذربایجان فروخت و عملا ترکیه صحنه گردان شرایط جنگی در جمهوری آذربایجان شد و نقش مهمی در تشویق این کشور به جنگ با ارمنستان برای بازپس گیری مناطق اشغال شده داشت.

در واقع ترکیه یکی از حامیان مهم جمهوری آذربایجان در جریان مناقشه قره باغ بود و بعد از آن هم رابطه بین ترکیه و جمهوری آذربایجان بسیار عمیق و گسترده شده است.

آخرین مانوری که دو کشور حدود چند هفته پیش برگزار کردند مانوری بود که تفاوت جدیدی داشت که پاکستان را هم به این مانور اضافه کردند. مانوری بود که به نام سه برادر مشهور شد. مرحله ای در محدوده لاچین برگزار شد و یک مرحله هم در دریای خزر برگزار شد که برگزاری این مانور حساسیت برانگیز بود و برای ایران هم دارای پیام بود و بعد از آن نوع آرایش منطقه قفقاز جنوبی و نگاه ایران به این منطقه قدری تفاوت کرد.

به هرحال برگزاری رزمایش هایی که ایران در شمال غرب کشور برگزار کرده است بخشی از آن واکنشی بوده به همین اقداماتی که ترکیه و جمهوری آذربایجان انجام دادند و بخشی هم در چهارچوب مسائل ژئوپلیتیک ایران انجام شده که بسیار حائز اهمیت است و به همین دلیل است که مسئله رزمایش ها باید هم از منظر نظامی و هم از منظر استراتژیکی و هم از منظر ژئوپلیتیکی مورد تحلیل و ارزیابی قرار بگیرد.

آخرین بحثی که در ارتباط با رزمایش های نظامی در رسانه ها مطرح است که ترکیه و جمهوری آذربایجان تصمیم دارند به زودی رزمایش جدیدی را در منطقه نخجوان برگزار کنند که این رزمایش هم ممکن است که حساسیت برانگیز باشد.

راهبرد معاصر: ترکیه تا کجا قرار است به این نقش و هدف احتمالی یعنی حمایت از جمهوری آذربایجان ادامه بدهد؟ این امر چه تبعاتی برای ایران در بر دارد؟

نقش بازیگران در جمهوری آذربایجان بسیار مهم است. سال گذشته که جنگ قره باغ بود. دو موضوع، بسیار مورد بحث قرار گرفت. نخست حمایت های بی دلیل و همه جانبه‌ایی بود که ترکیه از جمهوری آذربایجان انجام داد و در زمینه های سیاسی، حمایت های فکری و همه آن چیزی که لازم بود انجام داد.

علت این است که در چهارچوب اهداف بلندمدت ترکیه در منطقه قفقاز و آذربایجان و از آنجا به آسیای مرکزی دیده می‌شود بویژه که از خط سیری که از باریکه مرز ترکیه که در نخجوان به سمت بدنه اصلی جمهوری آذربایجان است و از آنجا به خزر و از آنجا به آسیای مرکزی و تا سین کیانگ ادامه داشته باشد راهبرد ترکیه است.

مسئله دومی که سال گذشته در جمهوری آذربایجان در اثنای جنگ با ارمنستان خیلی مطرح شد نفوذ و حضور رژیم صهیونیستی در جمهوری آذربایجان بود که بحث برانگیز شد و گفته می شود که این نفوذ گسترش پیدا کرده و بخشی از آن جنبه نظامی پیدا کرده است و در صحنه سیاسی و نظامی جمهوری آذربایجان، حمایت های رژیم صهیونیستی هم وجود دارد و این مسأله هم برای ایران به عنوان یک تهدید محسوب می شود و برای ایران قابل قبول نبوده است.

یک بخش از واکنش‌ها، واکنش به این تلاشهایی است که ممکن است از جمهوری آذربایجان پیگیری شود و تلاشهایی که اسرائیل تعقیب می‌کند تا بتواند نفوذش را در قفقاز جنوبی و بخصوص در آذربایجان افزایش دهد.

بنابراین این سناریو و موضوع مربوط به آن بحثی است که به لحاظ راهبردی مورد توجه بیشتر ایران قرار گرفته است و بخشی از هشدارهای ایران به موضوع آذربایجان از منظر نفی حضور رژیم صهیونیستی در جمهوری آذربایجان بوده است که این مسأله برای ایران بسیار مهم و قابل توجه است.

راهبرد معاصر: واکنش و عکس‌العمل ایران نسبت به مسأله جمهوری آذربایجان و ارمنستان چیست؟

آنچه در ارتباط با منطقه قفقاز جنوبی مطرح است و جایگاه این منطقه برای ایران باید بیشتر از منظر ژئوپلیتیکی به آن پرداخت و ایران به طور مشخص اشاره کرده است که تغییر جغرافیایی (تغییر در مرزها) را نخواهد پذیرفت.

در ماههای اخیر بحث هایی که در چهارچوب توافقی که قبلا بین ارمنستان و آذربایجان در سال گذشته یعنی در نوامبر ۲۰۲۰ شده بود بعد از اینکه ارمنستان در جنگ آذربایجان شکست خورد توافقنامه‌ایی موسوم به توافقنامه صلح امضا شده است که با میانجیگری روسیه انجام گرفت.

دو بند این توافقنامه قابل توجه است یکی بحث در ارتباط با ایجاد یک دالان بین منطقه قره باغ و به ارمنستان در دالان لاچین است و دوم یک دالان عبور مواصلاتی بین نخجوان به خاک اصلی جمهوری آذربایجان که یک دالان ایجاد شود که ارتباط بین این دو منطقه ایجاد شود که منطقه نخجوان یک منطقه خودمختار است و بخشی از جمهوری آذربایجان است که از بدنه اصلی جمهوری آذربایجان جدا است. حدفاصل آن یک باریکه‌ایی از خاک ارمنستان قرار دارد که مرز آن با ایران حدود ۴۰ کیلومتر است.

اخیرا رئیس جمهور جمهوری آذربایجان سخنان تندی مطرح کرده بود و گفته بود که ارمنستان چه بخواهد چه نخواهد ما اقدام به ایجاد دالان زنگزور خواهیم کرد. اگر ارمنستان بخواهد که انجام این اقدام آسانتر خواهد بود و اگر ارمنستان نخواهد با زور انجام خواهد شد.

این سخنان بسیار بازتاب داشت و به نظر می رسد که در پشت این سبک تهدیدی، حمایت های ترکیه وجود دارد و این بحث مطرح شد که ممکن است جمهوری آذربایجان بخواهد دالانی را نزدیک مرزهای ایران ایجاد کند یا چنین موضوعی مد نظر جمهوری آذربایجان و ترکیه باشد و بخواهند گفتگوهایی را در این زمینه انجام بدهند.

به هر حال حساسیت ها و واکنش‌های ایران به این موضوع وجود دارد که توافقی که کشورها با یکدیگر دارند موضوع دیگری است اما ژئوپلیتیک منطقه یا به مخاطره افتادن امنیت و منافع ملی ایران مسأله ایی است که جمهوری اسلامی ایران نمی‌تواند نسبت به این موضوع سهل انگار باشد و این مسأله سبب توجه بیشتر به مسئله قفقاز و رزمایش‌ها و غیره شده است.

راهبرد معاصر: احتمال تاسیس دالان زنگزور و تصرف استان سیونیک ارمنستان توسط آذری ها و ترکیه چقدر است؟

دالان زنگزور که در منطقه جنوبی خاک ارمنستان مطرح بوده و در بند 9 توافقنامه‌ی صلح آذربایجان به آن اشاره شده در واقع خط مواصلاتی است که در توافقنامه هم با عنوان خط مواصلاتی از آن نام برده شده است.

سال گذشته که جنگ در جریان بود به نظر میرسد که آذربایجان و ترکیه مایل بودند که حدفاصل آذربایجان و نخجوان را به شکلی به کنترل در بیاورند و همان زمان هم جمهوری اسلامی ایران واکنش نشان داد.

مسأله ایجاد دالان، که به چه شکلی مدنظر است و اینکه آیا آنها دنبال این هستند که در امتداد خط مرزی ایران می‌خواهند دالان ایجاد کنند که این در این صورت به لحاظ جغرافیایی، قطع سرزمین ایران با ارمنستان است که تنش زا و مشکل آفرین خواهد بود.

این موضوع برای ایران هم قابل قبول نیست و در این زمینه هشدار داده است و اینکه آیا در محیط بالاتر یک خط مواصلاتی مد نظر است یا اینکه یک حد فاصل در خطوط مرزی این دو کشور تعریف شده تعریفشان جدا است و نیاز به بررسی دارد.

به نظر می رسد که ترکیه رابطه اش را با ارمنستان تغییر دهد و این احتمال وجود دارد که ترکیه در قبال امتیازاتی که بخواهد به ارمنستان بدهد مانند گشایش مرزش با ترکیه یا موضوعات دیگر با این منظور که ارمنستان در گشایش دالان و نخجوان و سرزمین آذربایجان تسهیل ایجاد کند.

چون این دالان برای ترکیه خیلی مهم و حیاتی است و از نظر استراتژیک هم ایجاد این دالان، ایران را از خطوط مواصلاتی که وجود دارد خارج می کند و در بلند مدت آذربایجان و ترکیه دنبال این موضوع هستند.

اینکه به چه شکل بخواهند دالان زنگزور را که آذربایجان از آن نام می برد ایجاد کنند موضوعی بحث برانگیز است و مسائل ژئوپلیتیک بسیار مهمی وجود دارد که تنش آفرین خواهد بود و منطقه را به سمت نظامی پیش می برد.

این نکات موضوعاتی است که کارشناسان به آن توجه کردند و حوادثی که اخیرا در این منطقه رخ داده بخشی بخاطر همین موضوعات و سناریوهای مربوط به این نکات است.

ترکیه مایل است که بتواند ارمنستان را راضی کند که گشایشی ایجاد کند و امتیازاتی را به آذربایجان بدهد و شاید ترکیه تلاش می کند روسیه را هم مایل کند به اینکه از ایجاد چنین دانالی حمایت کند البته در توافقنامه به آن اشاره شده که اگر خطوط مواصلاتی بین نخجوان و آذربایجان ایجاد شود آن کسی که ناظر خواهد بود نیروهای نظامی روسیه یا نیروبانان صلح روسی خواهند بود.

این موضوعات بسیار پیچیده شده است و به نظر نمی‌رسد که آذربایجان و ترکیه نسبت به ایجاد خطوط مواصلاتی دست بردار باشند بنابراین بخشی از منظر نظامی و تهدیدها پیگیری کردند و بخشی دیگر ممکن است به سمت رایزنی ها و دیپلماسی و توافق و راضی کردن ارمنستان و موضوعاتی از این دست باشد که بتوانند به هر شکلی خطوط مواصلاتی را ایجاد کنند که آن خواسته ترکیه یعنی امتدادی که از نخجوان به خاک اصلی آذربایجان شروع شود و از آنجا به خزر و آسیای مرکزی تحقق پیدا کند و این یک ژئوپلیتیکی است که ترکیه می تواند پیگیری کند.

در چهارچوب کشورهای ترک زبان که هر سال نشست هایی برگزار می‌شود و این موضوع در امتداد آن سیاست استراتژیک هم در نگاه ترکیه می توان مورد بحث و بررسی قرار داد.