مطالبات اساسی ایران برای احیای توافق هسته‌ای چیست؟

به گزارش راهبرد معاصر؛ دولت محافظه کار (اصولگرای) ایران تحت رهبری سید ابراهیم رئیسی، رویکرد مذاکرات هسته‌ای برای احیای برجام را بر اساس سه سند کلیدی پایه‌گذاری کرده است:

الف) شروط نه گام مقام معظم رهبری در پاسخ به نامه حسن روحانی در سال 2015

ب) طرح اقدام راهبردی برای مقابله با تحریم‌ها که در 2 دسامبر 2020 توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شد.

ج) اظهارات هفتم فوریه 2021 مقام معظم رهبری که سیاست قطعی و برگشت ناپذیر ایران را برای احیای توافق هسته‌ای اعلام کرد.

پنج مسئله کلیدی

الف) ایران و سایر اعضای توافق هسته‌ای (فرانسه، بریتانیا، آلمان، چین و روسیه) با مشارکت غیرمستقیم آمریکا از آوریل 2021م، شش دور مذاکره در وین، پایتخت اتریش را انجام دادند. اما به دلیل تغییر دولت در ایران، این مذاکرات به نیمه ژوئن موکول شد. در راستای دستورالعمل‌های مندرج در سه سند فوق، ایرانیان بر 5 مسئله اصلی در مذاکرات آینده تمرکز خواهند بود و احتمالا برای دستیابی به خواسته‌های خود موضع استوار و غیرقابل انعطافی را اتخاذ خواهند کرد. فعالیت‌های هسته‌ای ایران، عدم اجرای تعهدات برجامی و محدودیت دسترسی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تا پایان مذاکرات ادامه خواهد داشت. بسیار غیرمحتمل است که تیم مذاکره کننده ایران، موافقت موقت را در قالب «تعهد به تعهد» یا توافق گام به گام بپذیرد. بنابراین تا زمانی که تحریم‌ها لغو نشوند؛ قوانین مجلس ایران، نقشه راه گسترش فعالیت‌های هسته‌ای ایران خواهد بود. 

ب) زمان‌بندی‌های برجام از جمله روز گذار (2023) و قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل متحد (2025) قابل تغییر نیست. گزارشاتی وجود دارد که نشان می دهد، ایالات متحده و کشورهای اروپایی درصدد وارد کردن یک بند در احیای برجام برای اطمینان از تعهدات طولانی مدت منع اشاعه تسلیحات هسته‌ای هستند؛ اما تهران این را تلاشی برای بستر سازی برای تغییر زمان‌بندی برجام می‌داند. با توجه به شرایط تعیین شده توسط رهبری، پس از اجرای برجام در ژانویه 2016م، اعمال هر گونه تحریم به بهانه حقوق‌بشر، تروریسم یا مسائل نظامی نقض توافق محسوب می‌شود. در واکنش ایران نه تنها بر اساس مفاد برجام خواستار لغو تمام تحریم هاست، بلکه خواستار لغو تحریم‌های اعمال شده پس از لازم الاجرا شدن توافقنامه، مانند محدودیت‌های لغو روادید باراک اوباما در سال 2015 یا تحریم‌های دوران ترامپ است.

ج) ایران به دنبال تضمین‌هایی است که ایالات متحده دوباره از برجام خارج نگردد. از همه مهم‌تر مسئله راستی آزمایی است. آیت الله خامنه‌ای، رهبر ایران در اظهاراتی گفتند: «اگر آنها می‌خواهند ایران به تعهدات خود در برجام بازگردد، ایالات متحده باید تحریم‌ها را به طور کامل لغو کند و ما باید آن را تأیید کنیم و احساس کنیم که تحریم‌ها به روش صحیح لغو شدند، ما به این تعهدات برجام پایبند خواهیم بود. این سیاست قطعی جمهوری اسلامی است و ما دست از این سیاست بر نمی داریم.»

د) استدلال ایران در مورد، «نیاز به تأیید پایبندی طرف‌های دیگر به تعهدات برجام» ریشه در تجربه آنان در دوره‌های قبل و بعد از برجام دارد. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اختیار بررسی فعالیت‌های ایران را داشت و در ابتدا پایبندی ایران به استانداردهای فنی را تأیید کرد، اما هنگامی که برجام به اجرا درآمد و تحریم‌ها برداشته شد، هیچ مرجعی برای تأیید لغو تحریم‌ها وجود نداشت. راستی آزمایی دقیق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در مورد برنامه هسته‌ای ایران به مدت دو سال و نیم پس از اجرای برجام و تا یک سال پس از خروج آمریکا در ماه مه 2018 ادامه داشت و طی آن آژانس بین‌المللی انرژی اتمی 16 بار پایبندی ایران را در گزارشات سه ماهه خود تأیید کرد. به گفته مقامات ایرانی، با این حال، ایالات متحده و کشورهای اروپایی تحریم‌ها علیه ایران را لغو نکرده و موانع عادی سازی روابط تجاری بین‌المللی ایران را به شیوه‌ای موثرتر و عملی حل نمی‌کنند. در این میان، حتی شکایات ایران که روابط تجاری به حالت عادی باز نگشته و از مزایای اقتصادی پیش بینی شده از لغو تحریم‌ها بهره نمی‌برد؛ نادیده گرفته شد.

ه) بررسی لغو تحریم‌ها توسط مقامات ایرانی مورد بحث قرار گرفته است. در حالی که حسن روحانی، رئیس جمهور سابق می‌گوید که بررسی آن تنها چند ساعت زمان نیاز دارد، قانونگذاران ایرانی در بیانیه‌ای اعلام کردند که این روند ممکن است سه تا شش ماه طول بکشد. به گفته قانون گذاران، در این مدت ایران باید تولید و صادرات نفت خود را به سطح پیش از تحریم بازگرداند، به درآمدهای خود دسترسی آزاد داشته و روابط بانکی و ارتباط خود با جهان خارج را عادی کند.

در همین حال، به گفته مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی، ایالات متحده علاوه بر لغو تحریم‌ها مطابق مفاد برجام، باید فرمان اجرایی صادره از سوی رئیس جمهور را نیز لغو کند. علاوه بر این، دفتر کنترل دارایی های خارجی (OFAC) خزانه داری ایالات متحده باید سیاست‌های خود را در مورد ایران به روز کند و به افراد یا شرکت‌هایی که مایل به تجارت با آن هستند، معافیت از تحریم‌های عمومی و ویژه اعطا کند. مرکز تحقیقات مجلس شورای اسلامی همچنین پیشنهاد می‌کند که پس از رفع موانع تجاری و کاهش ریسک همکاری با اقتصاد ایران، اقدامات دیگر قابل تأیید نیز انجام شود.

در صورت احیای برجام، پارلمان ایران به بررسی منظم لغو تحریم‌ها نیاز دارد. در بیانیه‌ای که در 13 آوریل منتشر شد،  قانونگذاران ایرانی گفتند که ادامه منافع اقتصاد ایران از لغو تحریم‌ها باید در یک دوره شش ماهه تأیید شود. یک موضوع مهم برای ایران در مورد تأیید لغو تحریم‌ها و پایبندی آمریکا به تعهدات برجام این است که واشنگتن چگونه به تعهدات خود بر اساس قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل عمل خواهد کرد. بر اساس این قطعنامه، تحریم تسلیحاتی ایران باید در تاریخ 18 اکتبر 2020 لغو می‌شد. برای ایران، مهمترین موضوع، لغو فرمان اجرایی رئیس جمهور سابق ترامپ در سپتامبر 2020 است که بر اساس آن دولت ایالات متحده هر کشوری را که به تحریم‌های خود پایبند نباشد، مجازات می‌کند. تهران این را نقض آشکار قطعنامه 2231 و برجام می‌داند و لغو آن به عنوان نشانه‌ای جدی از قصد واشنگتن برای انجام تعهدات در نظر می‌گیرد.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران در سفر خود به سوریه در 9 اکتبر گفت که تهران به مذاکرات برجام باز می‌گردد، در حالی که تصریح کرد که بررسی رفع تحریم‌ها پس از هرگونه توافق، دغدغه اصلی ایران است. در طول شش دور مذاکرات وین، در دو موضوع اصلی تأیید و راستی آزمایی لغو تحریم‌ها و تضمین عدم خروج مجدد ایالات متحده از برجام پیشرفت کمی حاصل شد. گزارش‌ها حاکی از آن بود که هیئت آمریکایی با درخواست ایران مبنی بر تأیید لغو تحریم‌ها در دو روز موافقت کرده است، اما ایران اعلام کرد که این غیرقابل قبول و یک تشریفات صرف است. در ادامه، موضع سخت تیم مذاکره کننده جدید ایرانی بر اساس پنج موضوع کلیدی که قبلاً مورد بحث قرار گرفت، به احتمال زیاد مسیر و سرنوشت مذاکرات برجام را تعیین می‌کند.