چرا وزیر امور خارجه عربستان به سوریه رفت؟

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ پس از گذشت دو ماه از ازسرگیری روابط ایران و پادشاهی سعودی، قطار عادی‌سازی روابط به ایستگاه دمشق رسید. فیصل به فرحان، وزیر امور خارجه عربستان نخستین مقام عالی‌رتبه سعودی است که پس از ناآرامی‌های سال 2011 برای دیدار با بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه راهی این کشور شد. 

هفته گذشته نیز فیصل المقداد، وزیر امور خارجه سوریه در سفری تاریخی راهی عربستان شد و با مقام‌های این کشور دیدار و گفت‌وگو کرد. این سفر متقابل درحالی انجام می‌شود که در چند روز اخیر وزیران امور خارجه شورای همکاری خلیج فارس، عراق، اردن و مصر در ریاض به بررسی پرونده سوریه و بازگشت احتمالی این کشور به اتحادیه عرب پرداختند.  

دولت‌های منطقه غرب آسیا پس از یک دهه تنش و جنگ، قدم در مسیر تنش‌زدایی و عادی‌سازی روابط گذاشتند

اخبار منتشر شده از این نشست عربی حاکی از آن است که بیشتر کشورهای عربی موافق واگذاری مجدد کرسی سوریه در اتحادیه عرب به دولت اسد هستند، اما همچنان برخی کشورها همچون قطر، مراکش، کویت و مصر ملاحظاتی دارند که اجازه نمی‌دهد در کوتاه مدت تصمیم قاطعی برای عادی‌سازی کامل روابط با دمشق بگیرند. 

دولت‌های منطقه غرب آسیا پس از یک دهه تنش و جنگ، قدم در مسیر تنش‌زدایی و عادی‌سازی روابط گذاشتند. دامنه رقابت‌های ژئوپلیتیکی و جنگ‌های نیابتی میان سه قطب اخوانی، محافظه‌کار عرب و مقاومت سبب فعال شدن گسل‌های طبیعی/مصنوعی در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا شد. نتیجه رقابت «حاصل جمع صفر» در منطقه سبب ایجاد انواع جنگ، آشوب، شورش، انقلاب و کودتا در «میدان» رقابت قدرت‌های بزرگ شده است. 

اکنون پس از گذشت یک دهه از دوران تنش، محورهای رقیب در منطقه با انجماد تنش‌ها، پذیرش منافع متقابل و ترسیم خطوط جدید همکاری- رقابت در روابط دوجانبه و منطقه‌ای قدم در مسیر مهندسی نظم جدید غرب آسیا گذاشتند که جمهوری عربی سوریه یکی از قطعات پازل «خاورمیانه جدید» است. 

شکستن یخ روابط میان ایران و سعودی این فرصت را برای ریاض فراهم کرده است در دوران جدید علاوه بر احیای روابط دیپلماتیک با سوریه، به بازتنظیم حوزه نفوذ خود در منطقه بپردازد. فیصل بن فرحان در دیدار با بشار اسد گفت، پادشاهی سعودی بر حفظ تمامیت ارضی، هویت عربی و امنیت سوریه تأکید می‌کند. وی افزود، سوریه خواهد توانست به توسعه پایدار دست یابد و سعودی، تمام تلاش خود را به کار خواهد گرفت تا تمامیت ارضی سوریه حفظ شود و آوارگان به این کشور بازگردند. 

ادبیات وزیر امور خارجه سعودی نشان دهنده برنامه‌ این کشور برای کاهش نفوذ ترکیه در سوریه و ایجاد فضای بازیگری برای ریاض است. پیش از عادی‌سازی روابط سعودی با آنکارا و تهران، این کشور یکی از بازیگران محوری در اتحادیه عرب برای ایجاد پرونده علیه ترکیه به اتهام تلاش برای تغییر بافت جمعیتی در شمال سوریه بود. همچنین دولت‌های محافظه‌کار عرب با متهم کردن ایران به «فرقه‌گرایی» در میدان سوریه سعی در برجسته‌سازی اختلافات قومی داشتند.

حال به نظر می‌آید ریاض با تکیه بر دو مؤلفه عرب‌گرایی و بازسازی و کمک مالی قصد دارد به جمع بازیگران فعال در سرزمین شام بپیوندد. زلزله مرگبار ترکیه و سوریه و سیل کمک‌های بشردوستانه و سفرهای دیپلماتیک به مقصد دمشق سبب تعلیق 6 ماهه تحریم‌های سزار و شکسته شدن فضای روانی علیه دولت قانونی اسد و بهبود روابط این کشور با دولت‌های عربی شده است. 

ادبیات وزیر امور خارجه سعودی نشان دهنده برنامه‌ این کشور برای کاهش نفوذ ترکیه در سوریه و ایجاد فضای بازیگری برای ریاض است

این روند سیاسی سبب شد به تدریج زمزمه‌ها در زمینه بازگشت دمشق به اتحادیه عرب افزایش یابد. با وجود استقبال برخی کشورها همچون سعودی و امارات از این روند، دولت‌هایی همچون مراکش و قطر دارای ملاحظاتی هستند که به اعلام نظر منفی از سوی آنها منجر شده است.

به نظر می‌آید دوحه منتظر مشخص شدن نتیجه نهایی مذاکرات دمشق و آنکارا و چراغ سبز ترکیه است. با وجود این، تعدیل خط رسانه‌هایی همچون الجزیره درباره موضوع سوریه نشان دهنده برنامه‌ریزی دوحه برای پیوستن به قطار عادی‌سازی روابط با سوریه است. 

رباط نیز به نظر می‌آید دارای چالش جدی برای عادی‌سازی روابط با دمشق، به غیر از حمایت سوریه از جبهه پولیساریو نباشد. البته برخی کارشناسان بر این اعتقادند که ارسال هم‌زمان سیگنال‌های مثبت و منفی از جهان عرب نشان دهنده برنامه‌ریزی کشورهای عربی با هدف زیر فشار گذاشتن دمشق برای تغییر برخی سیاست‌های منطقه‌ای همچون نوع روابط با حزب‌الله باشد. 

بهره سخن

بازگشت سعودی بر مدار واقع‌گرایی و عمل‌گرایی حاصل درک حکام ریاض درباره هزینه بالای جنگ و امکان نداشتن ایجاد بازدارندگی در برابر محور مقاومت است. آگاهی از واقعیت‌های میدان سبب تجدید نظر عربستان در سیاست‌های پادشاهی در قبال پرونده‌های منطقه‌ای همچون یمن، سوریه و لبنان شده است. 

در گام نخست، روابط کنسولی و خط پرواز مستقیم میان ریاض- دمشق برقرار شده است، اما همچنان موضوعات حل نشده بسیاری میان دو کشور وجود دارد. پیش از آغاز بحران سوریه، این دو کشور عربی بر سر پرونده فلسطین، لبنان و عراق دارای اختلافات جدی بودند. 

با وجود این، دو کشور دارای نقاط اشتراکی همچون تأکید بر عرب‌گرایی و تمایل به ایجاد موازنه منطقه‌ای هستند که می‌تواند سبب ایجاد همگرایی میان دو کشور در برخی پرونده‌های منطقه‌ای شود. ترافیک سفرهای دیپلماتیک از پادشاهی سعودی تا سوریه و از الجزایر تا تونس نشان دهنده سرعت بالای تحولات در راستای عادی‌سازی روابط با دمشق است.