بازگشت سوریه به اتحادیه عرب چگونه محقق شد؟

به گزارش راهبرد معاصر «توافق پکن» نقطه پایانی بر روابط پرتنش میان محور مقاومت و بلوک محافظه‌کار سنی در منطقه غرب آسیا است. پس از پنج دور گفتگوهای امنیتی بغداد، دیدار مقامات امنیتی- سیاسی ایران و سعودی در پکن پایتخت چین، دو قدرت منطقه‌ای علاوه بر اعلام عادی‌سازی روابط دوجانبه و از سرگیری روابط دیپلماتیک، حال به دنبال حل‌وفصل پرونده‌های مهم منطقه‌ای هستند. روز یک‌شنبه ۷ مه ۲۰۲۳، وزرای خارجه اتحادیه عرب در جریان نشستی فوق‌العاده در قاهره، بر سر بازگشت هیأت‌های سوری به این اتحادیه توافق کردند. کرسی سوریه در اتحادیه عرب در حالی به دولت قانونی بشار اسد قرار است بازگردد که این کشور عربی قریب به ۱۲ سال بزرگ‌ترین غایب نشست‌های اتحادیه عرب بوده است. برهمین اساس در ادامه این یادداشت سعی خواهیم کرد تا نگاهی به روند عادی‌سازی روابط سوریه با دولت‌های محافظه‌کار سنی و بازگشت این کشور به اتحادیه عرب داشته باشیم.

«دیپلماسی زلزله»؛ آب شدن یخ روابط میان دمشق و دولت‌های عربی

پس از وقوع زلزله ۷.۸ ریشتری در ترکیه- سوریه و به دنبال سفرهای سریالی مقامات عربی به دمشق، «گام نخست» در مسیر عادی‌سازی روابط دمشق با کشورهای عربی و بازگشت این کشور به اتحادیه عرب بود. پس از این حادثه دولت بایدن مجبور شد تا با صدور مجوز عمومی «سوریه ۲۳» تحریم‌های اقتصادی- تجاری دمشق را به مدت ۱۸۰ روز به حالت تعلیق درآورد. هم‌زمان رؤسای مجالس کشورهای عربی و وزرای خارجه امارات، اردن و مصر برای دیدار با مقامات سوری راهی دمشق شدند. تبدیل شدن دمشق به میدان «دیپلماسی عربی»، دولت قانونی اسد را عملاً از انزوای سیاسی- دیپلماتیک خارج و افکار عمومی منطقه را آماده بازگشت این کشور به اتحادیه عرب کرد.

عادی‌سازی روابط سوریه و پادشاهی سعودی

«گام دوم» در مسیر بازگشت سوریه به جهان عرب، سفرهای تاریخی فیصل المقداد و فیصل بن فرحان به پادشاهی سعودی و سوریه بود. پس از آغاز ناآرامی‌های داخلی در سوریه در سال ۲۰۱۱ روابط دیپلماتیک و سفرهای رسمی میان دو کشور متوقف شد. آب‌شدن یخ روابط تهران- ریاض این فرصت را برای سعودی فراهم آورد تا در نظم جدید منطقه علاوه بر احیای روابط دیپلماتیک با دمشق، به باز تنظیم حوزه نفوذ خود در منطقه شامات بپردازد. فیصل بن فرحان در جریان دیدار با بشار اسد گفت که پادشاهی سعودی بر حفظ تمامیت ارضی، هویت عربی و امنیت سوریه تأکید دارد. بن فرحان در ادامه افزود که سوریه خواهد توانست به توسعه پایدار دست یابد و سعودی، تمام تلاش خود را به کار خواهد گرفت تا تمامیت ارضی سوریه حفظ شود و آوارگان به این کشور بازگردند. همچنین دو کشور بر سر ارائه خدمات کنسولی و فعالیت خطوط پروازی به توافق رسیدند. استفاده وزیر خارجه سعودی از این عبارت نشان دهنده بازگشت ریاض به تحولات سوریه و تلاش‌های این کشور عربی برای ایجاد توازن در برابر نفوذ ایران و ترکیه است.

سایه‌روشن نشست مشورتی جده درباره سوریه

«پرده سوم» از نمایش بهبود روابط سوریه و جهان عرب، نشست مشورتی جده میان وزرای خارجه شورای همکاری خلیج فارس، مصر، اردن و عراق درباره بازگشت سوریه به اتحادیه عرب بود. در این نشست کشورهای عربی دارای دو نظر متفاوت درباره عادی‌سازی روابط با دولت قانونی اسد بودند. کشورهایی همچون پادشاهی سعودی، امارات عربی متحده، عراق و عمان نظر مثبتی در خصوص حضور سوری‌ها در نشست آتی اتحادیه عرب داشتند و دسته دوم کشورهایی همچون قطر، مراکش و کویت بودند که همچنان مخالف بازگشت نمایندگان دولت قانونی سوریه به این سازمان منطقه‌ای بودند.

نشست امان؛ سوریه در مسیر بازگشت به اتحادیه عرب

پس از نشست مشورتی «جده»، روز دوشنبه ۱ مه ۲۰۲۳ سران پنج کشور عربی سوریه، سعودی، مصر، عراق و اردن در امان جمع شدند تا درباره پرونده «بازگشت سوریه به اتحادیه عرب» به بحث و رایزنی بپردازند. نماینده سازمان ملل در مقام ناظر در این نشست حضور داشت. کارشناسان معتقدند در این دیدار مشورتی پیام نشست اعضا ۹ کشور عربی به دمشق ابلاغ شد. با آنکه در بیانیه پایانی نشست جده بر «تمامیت ارضی سوریه»، لزوم «بازگشت این کشور به جمع کشورهای عربی»، «مبارزه با تروریسم» و «مقابله با مداخله خارجی» اشاره شد اما «سکوت» و «غیبت» برخی کشورهای عربی همچون قطر و مراکش نشان دهنده عدم تغییر نظر «منفی» این دولت‌ها درباره بازگشت سوریه به اتحادیه عرب است.

در پایان نشست امان پنج کشور عربی بر تدوین استراتژی جامع برای مبارزه با تروریسم تاکید کردند. علاوه بر این در بیانیه پایانی کشورهای حاضر بر پایان یافتن حیات گروه‌های تروریستی حاضر در سوریه و جلوگیری از شیوع تهدیدات امنیتی تاکید کردند. یکی دیگر از فرازهای مهم این نشست مشورتی تاکید بر گسترش دامنه کنترل سوریه بر خاک این کشور و حاکمیت قانون بود. پس از پایان این نشست مشورتی احمد ابولغیط دبیرکل اتحادیه عرب از «امکان» حضور بشار اسد در نشست آتی اتحادیه عرب خبر داد.

جمهوری اسلامی ایران؛ متحد راهبردی دمشق

اما شاید مناقشه برانگیزترین بند از بیانیه نشست امان را می‌توان «توقف مداخلات خارجی در امور داخلی سوریه» و «همکاری دستگاهی‌های امنیتی- نظامی سوریه با همتایان آن در کشورهای همسایه» دانست. در جریان بحران شام دو گروه از کشورها در تحولات این کشور به ایفای نقش پرداختند. گروه نخست کشورهایی همچون ترکیه و آمریکا بودند که بدون اجازه دمشق وارد خاک سوریه شده و از تروریست‌ها به اسم «مبارزه با تروریسم» به حمایت پرداختند. این کشورهای اشغالگر بدون در نظر گرفتن حاکمیت ملی دولت قانونی بشار اسد همچنان نیروهای نظامی خود را در خاک این کشور عربی حفظ کرده و به دنبال تأمین صرف منافع خود همچون تاراج انرژی یا سلطه بر شاهراه‌های ارتباطی هستند. در سوی مقابل کشورهایی همچون جمهوری اسلامی ایران و روسیه قرار دارند که با دعوت رسمی دولت سوریه پای در میدان شام گذاشته و جلوی پیش‌روی گروه‌های تکفیری و سقوط دولت مرکزی در این کشور را گرفتند.

دیگر بازیگر تأثیر گذار در معادلات سوریه کشورهای عربی بودند که پس از شکست پروژه «سقوط اسد» حال گزینه همکاری و بهبود روابط با دمشق را انتخاب کردند. این بلوک عربی با استفاده از عباراتی همچون «خروج نیروهای بیگانه از خاک سوریه» قصد دارند تا دو گروه نام‌برده را در یک قالب تعریف کنند. با بازگشت آرامش به دمشق، بی‌شک مأموریت نظامی نیروهای جبهه مقاومت در سوریه نیز تغییر کرده و اداره امور به نیروهای دفاعی- امنیتی دمشق واگذار خواهد شد اما به نظر می‌رسد برخی کشورهای عربی اهداف متفاوتی را دنبال می‌کنند. در مفاد اشاره شده در بیانیه امان و جده به نظر می‌رسد بلوک محافظه‌کار سنی به بهانه مبارزه مشترک با تروریسم، بازگشت ایمن پناهندگان سوری، مبارزه با قاچاق غیرقانونی و خارج شدن نیروهای خارجی از سوریه نوعی ارتباط مستشاری- اطلاعاتی با دمشق برقرار کنند. لزوماً تحقق این سناریو نافی منافع تهران نیست اما باید این سیاست با هماهنگی میان ایران- سعودی و احترام به منافع متقابل دو کشور دنبال شود.
بازگشت صندلی سوریه به دولت قانونی بشار اسد نقطه عطف مهمی در تاریخ خاورمیانه معاصر است. با گذشت بیش از یک دهه از رقابت ژئوپلیتیکی و تضاد سیاسی میان بلوک‌های قدرت در منطقه غرب آسیا، حال ندای صلح در سراسر منطقه به گوش می‌رسد. پس از توافق اولیه میان ریاض- صنعاء برای آتش‌بس بلند مدت و تبادل اسرای جنگ، حال در نشست فوق‌العاده وزرای خارجه کشورهای عربی در قاهره، اعضا بر سر بازگشت دمشق به اتحادیه عرب به توافق رسیدند. این رخداد تاریخی در رسانه‌های غربی نشانه کاهش نفوذ آمریکا در منطقه غرب آسیا و پیروزی بزرگ برای جمهوری اسلامی ایران، محور مقاومت و روسیه در میدان سوریه است./مهر