لزوم هم‌گرایی ایران و عربستان بر سر میدان گازی آرش

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ ایران و عربستان سعودی به عنوان دو قدرت مهم منطقه‌ پس از هفت سال تنش، اوایل مارس در پکن به توافق دست یافتند روابط دیپلماتیک خود را از سر بگیرند. در همین راستا، ایران ابتدای ماه ژوئن سفارت خود را در ریاض بازگشایی و اواسط ماه جاری فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان به تهران سفر کرد که در ادامه، ریاض از بازگشایی سفارت خود در تهران خبر داد.

پنج‌شنبه نیز حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان در پاسخ به دعوت همتای سعودی‌اش به ریاض سفر و با مقام‌های بلندپایه این کشور دیدار و گفت‌وگو کرد. علاوه بر این، قرار است طبق برنامه‌ریزی‌های انجام شده، آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور کشورمان در آینده نزدیک به عربستان سعودی سفر کند.

مناقشه میدان گازی آرش چند روز پس از احیای روابط ایران و عربستان بر سر زبان‌ها افتاد و فضای سیاسی تهران و ریاض را تحت تأثیر قرار داد

در این میان متغیرهایی همانند تکرار دیدارهای سفرا و مقام‌های ارشد ایران و عربستان سعودی در کشورهای مختلف، دعوت از مقام‌های عالی دو کشور برای سفر و نگاه مثبت رسانه‌های دو کشور نسبت به یکدیگر حاکی از تسریع روند بهبود روابط سیاسی تهران و ریاض است. با وجود این، مهم‌ترین موضوعی که به عنوان آزمونی بزرگ برای کاهش تنش میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی قلمداد می‌شود و می‌تواند روابط تهران و ریاض را مورد محک قرار دهد، پرونده میدان گازی آرش است. 

مناقشه میدان گازی آرش چند روز پس از احیای روابط ایران و عربستان بر سر زبان‌ها افتاد و فضای سیاسی تهران و ریاض از سویی و روابط تهران و کویت را از سوی دیگر تحت تأثیر قرار داد. میدان گازی «آرش» که در کشورهای عربی به «الدره» معروف است و در شمال غربی خلیج فارس واقع شده، در سال‌های اخیر محل منازعه و اختلاف میان سه کشور ایران، عربستان و کویت بوده است. 

عربستان سعودی و کویت میدان را در منطقه بی‌طرف خود می‌دانند، اما ایران بخش شمالی میدان را متعلق به خود می‌داند. این اختلاف به دهه 1960 برمی‌گردد که توسعه این میدان را حدود نیم قرن به تأخیر انداخت. میدان گازی آرش را شرکت نفتی ژاپنی «‌AOC» در سال 1967 کشف کرد. ایران امتیاز بهره‌برداری از این میدان را به شرکت نفت ایران و انگلیس (بی.پی) و کویت به شرکت «رویال داچ شل» واگذار کرد و این اختلاف از آن زمان همچنان لاینحل باقی مانده است. 

در سال 2001 میلادی پس از آغاز عملیات اکتشاف در میدان آرش، کویت بلافاصله ایران را به شکایت در مجامع بین‌المللی تهدید کرد. بعد از سفر امیر کویت به تهران در سال 2001 میلادی، ایران فعالیت‌های اکتشافی را متوقف کرد اما سال 2011 میلادی حفاری در این میدان را ازسر گرفت و این موضوع باعث شد کویت و عربستان درباره ترسیم مرزهای دریایی خود و ترسیم میدان‌های نفتی مشترک به توافق دست یابند. 

سپس به مدت چند سال ایران و کویت مذاکراتی برای حل اختلافات بر سر منطقه کمربند ساحلی در مرز دریایی دو کشور انجام دادند که نتیجه‌ای به‌دنبال نداشت. در دسامبر 2019 میلادی کویت و عربستان یادداشت تفاهم همکاری مشترک برای توسعه میدان آرش امضا کردند که در مارس 2022 میلادی عملیاتی شد. به موجب این یادداشت تفاهم، شرکت نفت کویت و شرکت آرامکو اقدامات لازم را برای توسعه این میدان گازی و استخراج آن انجام می‌دهند. 

ایران در پاسخ، توافق را غیرقانونی خواند. هم‌زمان جواد اوجی، وزیر نفت ایران اعلام کرد مطالعات جامع ‎میدان مشترک آرش با حفاری چاه اکتشافی و انجام لرزه‌نگاری تکمیل شده و به‌زودی با نصب جکت (پایه)، ‎عملیات‌ حفاری در این میدان آغاز خواهد شد.

در دسامبر 2019 میلادی کویت و عربستان یادداشت تفاهم همکاری مشترک برای توسعه میدان آرش امضا کردند

تجدید نزاع بر سر میدان آرش بعد از اظهارات مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران شکل گرفت. وی در ژوئیه گفت: آمادگی کامل برای آغاز حفاری در میدان مشترک نفتی آرش وجود دارد و با آماده شدن شرایط، حفاری را در میدان آغاز می‌کنیم. 

این اظهارات با واکنش کویت و عربستان سعودی مواجه شد. وزیر نفت کویت در بیانیه‌ای آورد: ادعاها و اقدامات ایران پیرامون میدان گازی الدره را رد می‌کنیم. 

وی در این بیانیه مدعی شد، میدان آرش ثروت طبیعی کویت و عربستان است و تا زمان ترسیم مرزهای دریایی، هیچ طرف ثالثی در آن حقی ندارد. 

یک روز پس از این اظهارات، عربستان سعودی با تأکید بر اینکه مالکیت میدان گازی الدره کاملاً و صرفاً متعلق به عربستان و کویت است، از ایران خواست مذاکرات درباره ترسیم مرزهای آبی را آغاز کند.

در حقیقت این نزاع قدیمی پس از بهبود نسبی روابط تهران و ریاض تجدید شد که در صورت مدیریت نشدن آن در آینده می‌تواند بر روند بهبود روابط تهران و ریاض تأثیر منفی بگذارد. البته واکنش تهران و ریاض در زمینه بحران میدان گازی آرش نیز حاکی از آن است دو کشور تمایلی برای بازگشت به یک پله عقب‌تر و تشدید تنش‌ها ندارند. 

واکنش‌ عربستان درباره این مناقشه تاکنون همانند کویت تند نبوده است، بلکه شخصیت‌های سیاسی سعودی بدون ذکر نام چند ساعت بعد از صدور بیانیه و اظهارات مقام‌های کویتی درباره میدان آرش، آن را تأیید می‌کنند که خود نشانه‌ای از رغبت نداشتن ریاض به افزایش شدت تنش با تهران است. 

در واقع سعودی‌ها در تلاش‌اند این موضوع در روابط بهبود یافته آنها با ایران تأثیر منفی نگذارد. تهران نیز همواره بر راهکار دیپلماسی و مذاکره تأکید کرده است. ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه کشورمان بارها خواهان راه‌حل سیاسی برای پایان دادن به این مناقشه شده است. 

سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی نیز می‌گوید، اختلافاتی در زمینه میدان مشترک گازی آرش وجود دارد که باید آن‌ها را در گام نخست با مذاکره در چارچوب دیپلماتیک برطرف کرد و اگر به هر دلیلی مذاکرات به نتیجه نرسید، آن را در چارچوب حقوقی مشخص با حضور نهاد‌های بین‌المللی دنبال کرد.

به هر ترتیب، سفر وزیر امور خارجه کشورمان به عربستان سعودی و فعال شدن کانال دیپلماسی می‌تواند به این مناقشه قدیمی خاتمه دهد. طبق برخی از گزارش‌ها، 40 درصد مساحت میدان مشترک آرش در آب‌های سرزمینی ایران قرار دارد و مابقی در آب‌های سرزمینی دو کشور کویت و عربستان سعودی واقع شده است. این موضوع ضرورت ورود بازیگر میانجی برای پایان دادن به تنش میدان گازی آرش را بیش از پیش نمایان می‌کند. 

در این میان بسیاری از کشورهای بین‌المللی و منطقه‌ای ازجمله چین، قطر و عمان می‌توانند ایفای نقش کنند. پکن که نقش مهمی در توافق تهران و ریاض داشت و به عنوان ضامن این توافق از آن یاد می‌شود، می‌تواند نقش مثبتی در حل مناقشه داشته باشد. 

علاوه بر چین، عمان و قطر دو بازیگر مهم منطقه هستند که روابط حسنه‌ای با ایران، عربستان و کویت دارند و می‌توانند به برون‌رفت از بحران کمک شایانی کنند. به ویژه اینکه مناقشه بر سر میدان آرش، جدیدترین نزاع از نوع خود نیست و سال‌های گذشته بسیاری از کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس با یکدیگر بر سر میادین نفت و گاز به اختلاف رسیده بودند. 

از بارزترین اختلافات در این زمینه می‌توان منطقه مشترک الخفجی میان عربستان و کویت را بیان کرد که دو میدان نفتی الوفره و الخفجی در آن وجود دارد و تولید آن به صورت مساوی میان دو کشور تقسیم می‌شود. دو کشور در سال 2014 میلادی به اختلافات برخوردند، اما پس از پنج سال و در اواخر 2019 میلادی استخراج نفت از این دو میدان را ازسر گرفتند.

بهره سخن 

حل مناقشه میدان گازی آرش به‌طور مسالمت‌آمیز و در میز مذاکره می‌تواند به جای اینکه عامل واگرایی در روابط ایران و عربستان سعودی باشد، به عامل همگرایی در روابط دو کشور تبدیل شود؛ همان‌گونه که اختلاف عربستان و کویت در دو میدان نفتی الوفره و الخفجی درنهایت به همکاری مشترک دو طرف منجر شد. 

همکاری ایران و عربستان در زمینه انرژی می‌تواند بازتاب مثبتی بر نقش دو کشور در بخش انرژی جهانی و مدیریت میادین مشترک نفت داشته باشد. همکاری مشترک تهران و ریاض در میدان گازی آرش می‌تواند علاوه بر تقویت اعتماد و افزایش هماهنگی‌ها، فضای اقتصادی مطلوبی را برای دو کشور ایجاد کند. 

علاوه بر این، با توجه به جایگاه ایران و عربستان در بازار جهانی انرژی، دو کشور این ظرفیت را دارند در اوپک در کنار همدیگر برای کنترل بازار و حفظ منافع حداکثری تولیدکنندگان در مقابل مصرف‌کنندگان همکاری کنند.