ایران و عربستان بر مدار امنیت توسعه محور

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ پس از هشت سال انتظار حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان در پاسخ به سفر همتای عربستانی، راهی ریاض پایتخت پادشاهی عربستان سعودی شد. این سفر در حالی انجام شد که پیش تر سفارتخانه‌ و کنسولگری ایران در عربستان سعودی و نیز سفارت عربستان در ایران فعالیت خود را آغاز کرده بودند. امیرعبداللهیان  پس از ورود به ریاض با فیصل به فرحان، وزیر امور خارجه سعودی درباره پرونده‌های دوجانبه و منطقه‌ای دیدار و گفت و گو کرد.

با وجود پیشرفت‌های مثبت در برخی پرونده‌های دوجانبه و منطقه‌ای، ایران و عربستان سعودی در برخی موضوعات اختلافی ازجمله میدان گازی آرش همچنان دچار چالش هستند

پس از اتمام کنفرانس خبری وزیران امور خارجه، هیئت ایرانی برای دیدار با محمدبن‌سلمان، ولیعهد سعودی راهی جده شدند. با آنکه از دیدار وزیر امور خارجه ایران و ولیعهد سعودی جزئیات زیادی در رسانه‌ها منتشر نشده است، اما تأکید دو طرف بر امنیت و توسعه مشترک و ایجاد روابط راهبردی مهم‌ترین نکات مطرح شده در نشست جده بود.

ابعاد ازسرگیری روابط ایران و عربستان

سرانجام بعد از پنج دور مذاکرات امنیتی بغداد، چین به درخواست عربستان سعودی به میانجی مستقیم میان تهران و ریاض تبدیل شد. با آنکه بسیاری از نشانه‌های میدانی و اخبار غیر رسمی از بهبود روابط ایران و سعودی حکایت داشت، اما درنهایت مقام های امنیتی دو کشور در روزهای پایانی سال 1401، توافق پکن را امضا و نقشه راهی برای بهبود روابط دوجانبه ترسیم کردند.

طبق این نقشه راه، قرار شد در چند هفته مراکز دیپلماتیک دو کشور بازگشایی شود و فعالیت خود را آغاز کنند؛ اما آب شدن یخ روابط دو رقیب منطقه ای تنها موجب بهبود روابط دوجانبه نشد. سفر هیئت سعودی و عمانی به صنعا و توافق آتش‌بس و تبادل اسرا با دولت نجات ملی، عادی‌سازی روابط ریاض و دمشق، بازگشت سوریه به اتحادیه عرب، آغاز گفت و گوهای سیاسی میان جریان‌های لبنانی برای انتخاب رئیس جمهور، افزایش هماهنگی دو کشور در بازارهای انرژی و درنهایت، حمایت تهران از نامزدی سعودی برای کسب میزبانی نمایشگاه «اکسپو 2030» نشان دهنده نزدیک شدن نظرات دو کشور در پرونده‌های مهم منطقه‌ای و بین‌المللی است.

با وجود پیشرفت‌های مثبت در برخی پرونده‌های دوجانبه و منطقه‌ای، ایران و عربستان سعودی در برخی موضوعات اختلافی ازجمله میدان گازی آرش همچنان دچار چالش هستند. طرف ایرانی معتقد است با قرار گرفتن 40 درصد این میدان گازی در غرب جزیره خارک، تهران حق بهره‌برداری از این میدان را برای خود محفوظ می‌دارد. در سوی مقابل ریاض و کویت خواستار ارجاع این پرونده اختلافی به محاکم بین‌المللی هستند.

در چنین شرایطی کارشناسان بر این عقیده‌اند، با آغاز مذاکرات سه‌جانبه میان ایران، عربستان سعودی و کویت، فرصت مناسبی برای تشکیل کنسرسیوم سه‌جانبه بهره‌برداری مشترک از میدان آرش و صادرات منابع گازی به بازارهای بین‌المللی فراهم خواهد شد. به دلیل نیاز حیاتی کشورهای اروپایی به منابع گاز خلیج فارس و توان لابی‌گری سعودی در واشنگتن، احتمالاً این کنسرسیوم گازی از تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا معاف خواهد شد.

بازتعریف امنیت توسعه محور

پس از پایان هشت سال جنگ تحمیلی دو نگاه توسعه محور و مقاومت به عنوان دال‌های مرکزی گفتمان سیاست خارجی ایران وارد عرصه کشاکش جدی در عرصه‌های علمی، اندیشکده‌ای و سیاست‌ورزی شدند. اساس هیج دیپلماسی ای بدون تکیه بر عناصر قدرت و دستاوردهای میدانی نمی‌تواند حرف خود را در پای میز مذاکره به کرسی بنشاند و در راستای حفظ منافع ملی حرکت کند. نیروهای نظامی نیز بدون دیپلماسی پویا و ابتکار دیپلماتیک امکان حفظ و تثبیت دستاوردهای میدانی را نخواهند داشت.

با توجه به گذاره فوق، پس از یک دهه رقابت ایدئولوژیک- ژئوپلیتیکی میان تهران و ریاض در بحران‌های یمن، بحرین، سوریه و عراق، حال فرصتی تاریخی برای کاهش تنش‌ها و تثبیت دستاوردهای میدانی در پای میز مذاکره ایجاد شده است. پس از انعقاد صلح پکن، فرصت تاریخی برای پایان جنگ‌های نیابتی و نگاه‌های امنیت محور از سویی و آغاز دور جدید تعاملات سیاسی و توسعه اقتصادی با نگاه ویژه به همکاری‌های منطقه‌ای پدید آمده است.

به عنوان نمونه، پس از عادی‌سازی روابط ایران و عربستان سعودی شرایط مناسبی برای آغاز گفت و گوهای یمنی- یمنی، سرکوب جدایی‌طلبان شورای انتقالی جنوب، تشکیل دولت وحدت ملی و بازسازی زیرساخت‌های تخریب شده برای دو طرف ایجاد شده است.

پیش از آب شدن یخ روابط بلوک محافظه‌کار عربی و محور مقاومت، میدان سوریه دیگر نقطه تنش در منظومه روابط تهران و ریاض بود. در دوران جدید محور مقاومت به عنوان نیروی صلح‌ساز و پادشاهی سعودی به عنوان شریک اقتصادی جدید دمشق می‌توانند کمک شایانی به بازسازی زیرساخت‌ها و بازگشت آرامش به سوریه کنند.

پس از یک دهه رقابت ایدئولوژیک- ژئوپلیتیکی میان تهران و ریاض در بحران‌های یمن، بحرین، سوریه و عراق، حال فرصتی تاریخی برای کاهش تنش‌ها و تثبیت دستاوردهای میدانی در پای میز مذاکره ایجاد شده است

با برگزاری نشست‌های اقتصادی میان تجار و تشکیل کارگروه‌های تخصصی میان ایران و سعودی، فرصت مناسبی برای بهبود روابط تهران و ریاض و ارتباط بیش از پیش بخش دولتی و خصوصی فراهم خواهد شد. در دوران جدید دو کشور می‌توانند با تأکید بر ایده امنیت درون‌زا با حضور مؤثر سایر قدرت‌های منطقه‌ای و شرکای بین‌المللی مانند چین، هند و روسیه به هسته‌های مرکزی حفظ امنیت خلیج فارس بدل شوند.

همچنین دو طرف با برجسته‌سازی ابتکار خلیج فارس واحد می‌توانند اقدام به ایجاد سازمان منطقه‌ای جدید با حضور تمام کشورهای شمال، جنوب و کرانه‌های غربی خلیج فارس و دریای عمان کنند. در نظم جدید سواحل، ایران محل مناسبی برای حضور شرکت‌های خارجی و سرمایه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس خواهد بود. عملیاتی شدن این ایده زمینه صادرات کالا و انرژی ایران به بازارهای جهانی را همواره و به بازوی اصلی نظام برای خنثی‌سازی تحریم‌های یکجانبه آمریکا بدل خواهد کرد. افزایش وابستگی متقابل میان شمال و جنوب منطقه خلیج فارس زمینه تحقق آرمان امنیت و توسعه مشترک را پس از سال‌ها تنش فراهم خواهد کرد.

بهره سخن

قطب‌های قدرت در غرب آسیا پس از یک دهه تنش و رقابت ژئوپلیتیکی در سراسر منطقه، به دنبال حرکت به سمت حل‌وفصل پرونده‌های اختلافی در کوتاه‌مدت و سپس حرکت به سمت توسعه روابط راهبردی در بلندمدت هستند. دولت‌های منطقه این موضوع را به روشنی درک کرده اند که در دوران گذار نظم بین‌المللی اگر دولت‌-‌ملت‌های غرب آسیا قصد دارند از موقعیت بهتری در نظم برخوردار باشند، چاره‌ای جز کنترل اختلافات و ایجاد بلوک واحد منطقه‌ای ندارند.

برهمین اساس، ایران و عربستان در کنار سایر قدرت‌های منطقه‌ای همچون ترکیه، امارات، عراق و مصر سعی دارند پایه‌های نظم جدید منطقه‌ای را مبتنی بر توسعه پایدار و همکاری اقتصادی ایجاد کنند. سفرهای متقابل آیت‌الله رئیسی و محمدبن‌سلمان به ریاض و تهران می‌تواند سرعت بهبود روابط میان دو کشور را افزایش دهد و موجب آغاز فصلی نو در نظم جدید غرب آسیا شود.