پیامدهای افزایش بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی وراهکارهای پیش رو

به گزارش راهبرد معاصر؛ با افزایش آمار بیکاری طی سال‌های گذشته، یکی از مطالبات اصلی مردم و فعالان اقتصادی تمرکز دولت بر اشتغال‌زایی، خصوصا اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی است. با این وجود آمارها همچنان از رشد بیکاری در بین جوانان حکایت دارد و ارقام گزارش مرکز آمار ایران از وضعیت اشتغال در پاییز 97 موید آن است.

بر اساس اعلام سازمان جهانی کار، وقتی بیکاری در یک گروه سنی به دو برابر متوسط بیکاری کل افزایش یابد، بحران در آن اقتصاد کلید خورده و می تواند پیامدهای سخت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را به دنبال داشته باشد. ادامه روند رشد بیکاری در بین جوانان تحصیل کرده در ایران نیز ما را به آستانه این بحران خواهد رساند و هم اکنون زنگ خطر آن به صدا درآمده است. برای بررسی دقیق تر موضوع نگاهی به گزارش مرکز آمار می اندازیم.

وضعیت اشتغال در پاییز 97
بر اساس گزارش مرکز آمار، تعداد کل افراد 10 ساله و بیشتر در ایران نزدیک به 67 میلیون نفر است که 27 میلیون آن را جمعیت فعال (آماده به کار) و حدود 40 میلیون نفر جمعیت غیرفعال هستند که وارد بازار کار نشده اند. بنابراین 40 درصد جمعیت کشور جمعیت فعال و 60 درصد غیرفعال هستند. از 27 میلیون جمعیت فعال، 23 میلیون 922 هزار نفر شاغل (88.3 درصد) و 3 میلیون 174 هزار نفر بیکار (11.7 درصد) هستند که البته از کل جمعیت شاغلان 2 میلیون 796 هزار نفر اشتغال ناقص دارند.

مقایسه مشارکت اقتصادی در پاییز 97 با پاییز 97 از رشد 0.6 درصدی جمعیت فعال معادل 680 هزار نفر خبر می دهد که سهم زنان دو برابر مردان است. در این بازه میزان اشتغال .05 درصد یعنی 608 هزار نفر رشد داشته و باز هم آمار اشتغال از مشارکت اقتصادی به میزان 72 هزار نفر عقب مانده است که افزایش حدود 0.1 درصدی بیکاری را به دنبال داشته است.

کاهش رشد مشارکت اقتصادی در سال 97 در نسبت به چند سال گذشته که به حدود یک میلیون نفر هم می رسید باعث شده تا رشد بیکاری در پاییز 97 در مقایسه با مدت مشابه سال قبل منفی شود که تغییری مثبت تلقی می شود. بیشترین کاهش مربوط به گروه سنی جوانان 15 تا 24 سال است که 1.3 درصد معادل 55 هزار نفر کاهش دارد. بر این اساس دولت هنوز نتوانسته به وعده های پیشین مبنی بر ایجاد سالانه یک میلیون شغل عمل کند تا بتواند بیکاران انباشت شده از سالیان قبل را پوشش دهد اما روند رو به رشد بیکاران تحت تاثیر کاهش رشد جمعیت فعال کند شده است.

سهم بخش های مختلف از اشتغال کماکان تغییر محسوسی نداشته و خدمات، صنعت و کشاورزی با سهم های 50، 33 و 17 درصدی میزان اشتغال از بخش های مختلف را دارند.

شاید بزرگترین نقطه تاریک وضعیت اشتغال کشور در یک سال منتهی به پاییز 97، ادامه رشد سریع سهم بیکاران تحصیل کرده از کل بیکاران باشد که 3.4 درصد افزایش داشته و سهم مردان با 4.2 درصد بیشتر است. بر اساس آمارها، در حالی که آمار بیکاری تحصیل کردگان آموزش عالی با یک میلیون 150 هزار نفر تغییر محسوسی نداشته، سهم آنها از بیکاری کل رشد کرده و این یعنی افراد فاقد تحصیلات دانشگاهی در یافتن شغل کامیاب تر بوده اند.

در حال حاضر میزان بیکاری تحصیل کردگان دانشگاهی 18.3 درصد است که حدود 7 درصد بالاتر از میانگین نرخ بیکاری است و ادامه این روند علاوه بر اتلاف منابع کشور در آموزش عالی، به بحران بیکاری تحصیل کردگان و معظلات اجتماعی ناشی از آن منتهی می شود.

علل رشد بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی
دولت که از روند رو به رشد بیکاری فراغ التحصیلان دانشگاهی خبر دارد، تیرماه ۹۶ دستورالعمل اجرایی طرح کارورزی دانش آموختگان دانشگاهی را تصویب کرد که بر اساس آن قرار شد سالانه برای 150 هزار تحصیل کرده اشتغال ایجاد شود. در لایجه بودجه 98 نیز از 50 میلیاردی که برای اشغال زایی از طریق توسعه کارافرینی در نظر گرفته شده، 11.5 میلیارد تومان به تحصیل کردگان تخصیص یافته است. اما این طرح ها هنوز نتوانسته اند به میزان خروجی دانشگاه ها ورودی اشتغال ایجاد کند. بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی دلایل متعدد اقتصادی، اجتماعی و مدیریتی دارند که در ادامه برخی از دلایل آن را بررسی می کنیم. باید توجه داشته باشیم که از نظر اقتصادی اشتغال به صورت عام معلولی از سایر شاخص ها است که تا اصلاح نشوند بیکاری درمان نخواهد شد.

سرمایه گذاری ناکافی
میزان اشتغال نسبت مستقیمی با رشد سرمایه گذاری دارد و در خصوص فارغ التحصیلان دانشگاهی به سرمایه بیشتری نیاز است. هر میزان رشد جمعیت داشته باشیم برای حفظ آمار اشتغال به همان میزان به رشد سرمایه گذاری نیاز داریم اما آن طور که مرتضی بکی حسکوئی می گوید طی سالیان اخیر سالانه سه رشد شاهد رشد جمعیت و تنها دو درصد رشد سرمایه گذاری بوده ایم و این به معنی رشد بیکاری است.

در کنار آن همین سرمایه گذاری نیز نتوانسته به اشتغال تحصیل کردگان دانشگاهی کمکی کند و به دلیل هدف گذاری های نامناسب بیشتر سایر گروه ها را دربرگرفته است.

در کنار این آمار اگر خروج 27 میلیارد دلاری سرمایه از ایران را که صندوق بین المللی پول گزارش کرد، قرار دهیم نباید انتظار تحولی در آمار بیکاری و اشتغال داشته باشیم. این در حالی است که معاون سازمان سرمایه گذاری کل سرمایه خارجی جذب شده را 8 میلیارد دلار عنوان کرد.

کم توجهی به تولید ملی
هر میزان تولیدات داخلی تقویت شوند، به نیروی کار بیشتری نیاز خواهد بود و آمار بیکاری کاهش می یابد. اما متاسفانه طی سال های قبل رویکرد دولت حمایت حداکثری از تولید ملی نبود. واردات بی رویه، بی توجهی به قاچاق، ضعف نظارتی و قانونی درباره کالاهای خارجی و برون سپاری بسیاری از پرويه ها به کمپانی های بین المللی همگی نشانه های کم توجهی به تولید ملی هستند.
دولت به اتکای درآمدهای نفتی و بی نیازی به بخش های تولیدی، همواره از این بخش غافل مانده است و سیاست گذاری ها مقطعی و ناقص بوده اند.

نظام تحصیلات عالی غیرهدفمند و نامتناسب
متخصصان و دانشگاهیان نیروی محرکه‌ی هر اقتصادند و در کشورهای در حال توسعه این نیاز بیشتر است. اما تربیت نیروی متخصص باید هدفمند و در یک ارتباط ارگانیک با بازار کار و نیازهای کشور باشد. فرآیندی که در کشور ما به شکل اصولی طی نشد. رشد تحصیلات تکمیلی در ایران بدون نیازسنجی و پایش بازار کار و صنعت و کشاورزی و خدمات، و صرفا بر اساس حداکثر امکان موجود و تقاضای داوطلبان پیگیری شد و در نتیجه آن در برخی رشته ها با مازاد نیرو و در برخی با کمبود نیرو مواجه بودیم.
در حالی که رشته هایی مانند پزشکی و حقوق و کامپیوتر به یکباره رشد شدید داشتند در برخی رشته ها مانند پرستاری یا علوم دریایی هنوز هم با کمبود نیروی متخصص مواجهیم.

داوطلبان هم در آن سو همین خطا را مرتکب شدند و بی توجه به شرایط بازار پشت برخی رشته ها صف های طولانی بسته شد و چهار سال بد همین افراد در بین بیکاران جویای کار قرار گرفتند.

رشد بی برنامه آموزش عالی
طی دهه های گذشته میزان پذیرش دانشگاه ها به شدت افزایش یافت و بر اساس یک آمار تعداد فازغ التحصیلان ما بیش از 14 برابر پیش از انقلاب شده است. با این وجود اقتصاد ما همپای این رشد جلو نیامده و فرصت های شغلی تخصصی رشد کمتری از متقاضیان آن داشته ست.

متاسفانه نگاه کمی به تحصیلات دانشگاهی بدون توجه به نیاز کشور و رشد قارچی دانشگاه ها به تشدید این وضعیت دامن زده است.

انتظارات بالا و تخصص پایین
رشد کمی آموزش عالی باعث شد خیل عظیمی از تحصیلکردگانی راهی بازار شوند که بیش از یک برگه مدرک تحصیلی تخصصی نداشتند. با این وجود تحصیلات عالی باعث افزایش انتظارات افراد شده و امتناع آنها را از ورود به بسیاری از مشاغل به دنبال داشت. همین مساله به رشد بیکاری فارغ التحصیلات دانشگاهی منجر شد.

پیامدهای رشد بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی
رشد بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی در وهله اول باعث اتلاف منابع کشور است؛ منابعی که سال‌ها برای تحصیل فرد به صورت یارانه پنهان در اختیار او قرار می گیرد تا روزی با ارزش افزوده تولیدی او به حساب کشور بازگردد اما با بیکاری فارغ التحصلان دانشگاهی بدون خروجی می ماند.

اثر بعدی این معظل، خالی ماندن برخی موقعیت های شغلی به دلیل فقدان تخصص و علاقه مندی است. رشد تحصیلات دانشگاهی، سطح انتظارات افراد را برای یافتن شغل بالا می برد و بسیاری از موقعیت های شغلی با کاهش تقاضا مواجه می شوند. از سوی دیگر رشد رشته های تئوریک بدون توجه به بخش های صنعت، کشاورزی و خدمات، نیروهایی را روانه بازار می کند که تخصص مرتبطی ندارند و برای فرصت های موجود آمادگی لازم را ندارند.

در نهایت رشد معضلات اجتماعی اعم از افزایش سن ازدواج، کاهش آمار ازدواج، رشد آمار بزه و جرایم و مانند آن نتیجه بیکاری به صورت عام و بیکاری فارغ التحصیلان است و دامنه این معضلات برای فارغ التحصیلان به دلیل سطح انتظاراتشان عمیق تر است.

راهکارها
مدیریت مشکل بیکاری فارغ التحصیلان دانشگاهی را باید در دو سطح مختلف در نظر گرفت. یکی کسانی که از امسال قرار است به دانشگاه ها وارد شوند و دیگری کسانی که فارغ التحصیل شده اند و هنوز شاغل نیستند.

برای گروه اول باید یک کارگروه تخصصی و حرفه ای با پایش فضای اقتصادی کشور در بخش های مختلف و نیازسنجی دقیق، فهرستی از مشاغل مورد نیاز در آینده را استخراج کند و نظام آموزشی موظف باشد مبتنی بر این گزارش برنامه ریزی تحصیلی و طراحی رشته های دانشگاهی را در دستور کار قرار دهد. هر مسیر غیر از این باز هم مشکلات قبلی را تکرار می کند. از نظر اقتصادی نیز توجه به تولید ملی و افزایش سرمایه گذاری، بهره وری و احیای ظرفیت های خالی و توسعه گردشگری به رشد اشتغال می انجامد و هر میزان فعالیت های پیچیده و های‌تک توسعه یابند، میزان به کارگیری فارغ التحصیلان بالا می رود. این راهکار در میان مدت و بلند مدت جواب خواهد داد و برای مشکلات فعلی باید راه‌های فوری نیز در نظر گرفته شود که در ادامه برخی از این راه ها برای اشتغال فارغ التحصیلان بیکار ارائه می‌شود:
• ارائه تسهیلات کم بهره بلند مدت به فارغ التحصیلان در صورت راه اندازی کسب و کار مرتبط
• طراحی و راه اندازی بانک اطلاعاتی فارغ التحصیلان بیکار و لیست مهارت ها با هدف ایجاد سامانه کاریابی حرفه ای
• در نظر گرفتن برخی امتیازات مالیاتی و معافیت های عوارضی برای کسب و کارهایی که از فارغ التحصیلان مرتبط بهره می برند
• توسعه سامانه کارورزی با هدف مهارت آموزی در راستای اطلاعات تئوریک
• ایجاد واحدهای مشاوره شغلی زیر نظر مراکز آموزش عالی برای آشنایی دانشجویان با فضای کسب و کار و پیش نیازهای ورود به آن
• سازماندهی به نظام جذب نیرو در شرکت های دولتی و نیمه دولتی با هدف شایسته سالاری و جذب نیروهای تحصیلکرده و مرتبط و حذف استخدام های فامیلی