نقش راهبردی داغستان در رابطه تهران-مسکو

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ فوریه ۲۰۲۵ هیئتی از داغستان روسیه در سفری دو روزه به استان مازندران ایران رفتند تا درباره توسعه روابط تجاری و اقتصادی گفت وگو کنند. در این دیدار، نمایندگان ایران و داغستان درباره همکاری‌های لجستیکی، آموزشی و تجاری تبادل نظر کردند. طرف ایرانی پیشنهاد ایجاد همکاری میان بنادر امیرآباد و ماخاچ کالا را برای تقویت حمل و نقل دریایی مطرح کرد.

زمینه‌های همکاری تجاری

ایران و داغستان مدت‌هاست روابط تجاری و اقتصادی قوی و سودمند دوجانبه را حفظ کرده‌اند، به طوری که روابطشان به دوران دولت مادها بازمی‌گردد. این تعامل دیرینه باعث گسترش زبان، ادبیات فارسی و عناصر دین زرتشتی در سراسر جنوب داغستان شده است.

در مجمع بین‌المللی مناطق آزاد تجاری منطقه مسکو اکتبر ۲۰۲۴، مقام های دو کشور دیدار کردند و تفاهم نامه‌ای برای ایجاد مرکز همکاری‌های اقتصادی و حقوقی روسیه و مازندران در منطقه آزاد تجاری مازندران امضا شد

مسیرهای تجاری تاریخی مانند جاده ابریشم که از دربند و داغستان ساحلی می‌گذرد و نیز مسیر تجاری ولگا- خزر در تقویت تعاملات اقتصادی روسیه و ایران قرن‌ها نقش کلیدی داشته‌اند.

باید توجه کرد، همکاری تهران و مسکو در منطقه دریای خزر به عنوان موازنه‌ای برای پروژه‌های اروپا عمل می‌کند. کریدور شمال-جنوب (INSTC) ارتباطات میان کشورهای قفقاز و آسیای مرکزی را با ایران تقویت کرده است که از منطقه خزر می‌گذرد. از آنجایی که روسیه به دلیل تحریم‌های غرب تمرکز خود را به سمت شرق تغییر داده، روابط این کشور با ایران، به ویژه به وسیله دسترسی به بنادر ایران در دریای خزر و خلیج فارس، از اهمیت بیشتری برخوردار شده است.

با توجه به همکاری در دریای خزر، منطقه مازندران ایران اهمیت راهبردی دارد. در مجمع بین‌المللی مناطق آزاد تجاری منطقه مسکو اکتبر ۲۰۲۴، مقام های دو کشور دیدار کردند و تفاهم نامه‌ای برای ایجاد مرکز همکاری‌های اقتصادی و حقوقی روسیه و مازندران در منطقه آزاد تجاری مازندران امضا شد.

تهران از مناطق آزاد روسیه در داغستان یا آستاراخان برای ایجاد فرصت‌های تجاری جدید استفاده می‌کند. به عنوان نمونه، دسامبر ۲۰۲۴ شرکتی ایرانی، ساخت تأسیسات تولیدی در منطقه ویژه اقتصادی لوتوس را اجرا کرد. این شرکت از فاینانس صندوق توسعه صنعتی منطقه آستاراخان استفاده و ۴۰ میلیون روبل وام دریافت کرد.

تأثیر تاریخی ایران بر داغستان

منابع تاریخی نشان می‌دهد داغستان و ایران دارای پیوندهای دیرینه معنوی، فرهنگی و اقتصادی هستند و قدمتش به دوران دولت مادها می‌رسد که امپراتوری ایران بخش‌هایی از این کشور را دربر می‌گیرد. جنوب داغستان نیز تحت فرمانروایی هخامنشیان درآمد و در این دوره آیین زرتشتی رواج یافت.

در عصر ساسانیان، روابط داغستان و ایران گسترش یافت و شامل روابط نظامی-سیاسی شد، به طوری که واحدهای نظامی داغستانی به فرمانروایان پارسی کمک کردند. ساسانیان اشراف محلی داغستانی را برای دفاع از مرزهای شمالی به ویژه گذرگاه راهبردی دربند به خدمت گرفتند. ساخت قلعه دربند این همکاری را تقویت و جمعیت ایرانی برای حفظ کنترل نظامی به جنوب داغستان نقل مکان کردند. در نتیجه؛ فرهنگ فارسی از جمله شعر و ادبیات در داغستان شکوفا شد.

در قرن هجدهم نیز مسیر تجاری ولگا-کاسپین که به وسیله پیتر اول گسترش یافت، روابط فرهنگی و اقتصادی داغستان و ایران را بیشتر تقویت کرد. در این دوره بازرگانان ایرانی و ارمنی بر تجارت جمهوری قفقاز شمالی تسلط داشتند.

تشیع در داغستان؛ قدرت نرم ایران

برآوردها جمعیت شیعیان روسیه را حدود ۶۰۰ هزار نفر نشان می‌دهد. البته این رقم بسته به منابع متفاوت و شامل آذربایجانی‌ها، لزگین‌ها، دارگین‌ها، تات‌ها و سایر اقوام (گروه‌های قومی ترک زبان یا ایرانی الاصل) است. تقریباً پنج درصد جمعیت مسلمان داغستان شیعه و بیشتر مسلمانان داغستانی پیرو اسلام سنی، به ویژه مکتب شافعی هستند.

تهران می‌تواند از این ارتباطات مذهبی و قومی برای گسترش تعامل خود در منطقه استفاده کند. حضور شیعیان در روسیه و به ویژه در قفقاز، ریشه تاریخی عمیقی دارد. داغستان، به ویژه شهر باستانی دربند، محل سکونت جمعیت قابل توجهی از شیعیان و عمدتاً از نوادگان مهاجران ایرانی، آذری‌ها و لزگین‌ها تشکیل شده است. سایر جوامع شیعی در ولادیکوکاز (اوستیای شمالی-آلانیا) و در میان دارگین‌ها وجود دارند.

تهران می‌تواند از ارتباطات مذهبی و قومی برای گسترش تعامل خود در منطقه استفاده کند

نفوذ ایران در داغستان فراتر از ارتباطات مذهبی است و شامل گسترش نهادی و آموزشی می‌شود. از سال ۱۹۹۶، انجمن مسلمانان شیعه «اهل بیت» در روسیه فعالیت و فعالیت‌های مذهبی و فکری را سازماندهی می‌کند. تا سال ۲۰۰۷، آن‌ها یک شعبه منطقه‌ای در ماخاچ‌کالا به نام «مرکز تحقیقات اهل بیت» تأسیس کردند. این مرکز تحقیقاتی در زمینه فرهنگ، تاریخ و سیاست اسلامی در روسیه انجام می‌دهد و در پروژه‌های ترجمه، انتشار مجلات و سازماندهی رویدادهای فرهنگی مشارکت دارد.

ایران با تأکید بر پیوندهای تاریخی و زبانی، به ویژه با زبان و ادبیات فارسی به عنوان زبان تشیع، هویت فرهنگی مشترکی را تقویت و از منافع ژئوپلیتیکی حمایت می‌کند. این راهبرد در استفاده تهران از داغستان به عنوان نقطه کلیدی نفوذ، به ویژه به وسیله بندر ماخاچکالا مشهود است که به عنوان دروازه راهبردی برای فعالیت‌های تجاری ایران در روسیه عمل می‌کند.

داغستان؛ پل راهبردی در دیپلماسی تجاری

گزارش‌های اخیر حاکی از افزایش قابل توجه تجارت میان ایران و داغستان است. سال ۲۰۲۲ گردش تجاری میان دو منطقه نسبت به سال ۲۰۲۱، تقریبا ۴۴ درصد افزایش یافت، به طوری که صادرات بیش از دو برابر و واردات با کاهش سه درصدی مواجه شد.

بندر تجاری دریایی ماخاچ‌کالا تنها بندر غیر یخبندان و آب‌های عمیق روسیه در دریای خزر است که کشتی‌های تا طول ۱۵۰ متر و با آب خور تا ۴.۵ متر را می‌پذیرد. زیرساخت‌های بندری شامل بندر بار خشک با مجتمع ترانشیپ با ظرفیت ۳ میلیون تن در سال، بار و کانتینر با مجموع سالانه تا ۱.۲ میلیون تن، پایانه راه آهن و کشتی‌های خودرویی با ظرفیت ۱.۳ میلیون تن، پایانه غلات با ظرفیت ۰.۵ میلیون تن در سال است.

آوریل ۲۰۲۲، هیئتی ایرانی با نمایندگان بندر دریایی تجاری ماخاچ‌کالا دیدار و طرف ایرانی تأکید کرد، ماخاچ‌کالا می‌تواند به توسعه روابط مسکو و تهران کمک بسیاری کند.  بنادر آستاراخان و ماخاچ‌کالا در دریای خزر به عنوان دروازه‌های کلیدی روسیه به ایران عمل می‌کنند.

باید توجه کرد، بندر ماخاچ‌کالا گره مهم در کریدور شمال-جنوب است که روسیه را به ایران متصل می کند و در نهایت به منطقه آزاد اقتصادی جزیره قشم ایران در خلیج فارس می‌رسد. ایران با داشتن بنادری در دریای خزر مانند آستارا، انزلی، کاسپین، نوشهر و امیر آباد و موقعیت راهبردی خود در خلیج فارس که دسترسی به آب‌های بین‌المللی را فراهم کرده است، نقشی محوری در این ارتباط جهانی ایفا می‌کند.

ایران راهبرد سرمایه‌گذاری بر روی این شبکه لجستیکی را اتخاذ و منافع شرکت‌های ملی مانند کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران را تقویت می‌کند. سال ۲۰۲۳، نمایندگان شرکت هواپیمایی ایرانی درباره چشم‌انداز ایجاد هاب هوانوردی در جمهوری داغستان گفت وگو کردند.

بهره سخن

داغستان نقش راهبردی و منحصر به فردی دارد. پیوندهای تاریخی با ایران و مناطق آزاد، آن را به پل دیپلماتیک و تجاری تبدیل می‌کند، دقیقاً مانند چچن که ابزاری برای تعامل با بازارهای خلیج فارس است. نفوذ ریشه‌دار ایران در داغستان راهی برای قدرت نرم تهران است و محیط مساعدی برای دیپلماسی این کشور به‌ویژه با توجه به روابط تجاری طولانی‌مدت میان دو بازیگر ایجاد می‌کند.

مناطق آزاد اقتصادی و صنعتی ایران به دارایی‌های کلیدی در احیای اقتصاد کشور تبدیل شده‌اند که بازتاب طرح‌های مشابه در مناطق خزر روسیه است. روسیه با تحریم‌های فزاینده مواجه است و مقام های این کشور آشکارا از مقاومت ایران زیر فشار اقتصادی تمجید کرده اند و اعتراف می کنند درس‌هایی برای آموختن از آن وجود دارد.

در جهانی چندقطبی که غرب از آن فاصله گرفته و تمایل چندانی برای تعامل با تهران و مسکو نشان نمی‌دهد، دو کشور تجارت خود را در امتداد محور اوراسیا سازماندهی و کالاهای اروپایی را با بازارهای جایگزین جایگزین می‌کنند.